Suç Teorileri Işığında Özel Güvenlik Hizmetlerinin Kolluk Rejimindeki Yeri ve Özel Güvenlik Görevlilerinin Yetkileri

The Place Private Security Services within the Law Enforcement Regime and the Authorities of Private Securities in the Light of Crime Theories

Özgür TAŞDEMİR

Özel güvenlik, yaşamımızda faaliyetleriyle en çok karşılaştığımız kolluk türüdür. Buna karşın özel güvenliğin faaliyetleriyle ilgili ülkemizdeki kuramsal çalışmalar kanımızca görece azdır ve nadiren öğreti tarafından odağa alınır. Bu çalışmanın temel amacı, özel güvenlik faaliyetlerini, ilgili olduğu ölçüde kimi suç teorileri ışığında betimlemek ve Türk mevzuatını güncel tartışmalar üzerinden değerlendirmektir. Bunun için, risk ve gözetim toplumunda yaşadığımıza dair çalışmalar göz önüne alınarak özel güvenliğin faaliyetleri irdelenmiştir. Bu doğrultuda özel güvenlik, kolluk yetkilerinin devredilmezliği ilkesi karşısında kolluk faaliyetlerinin özelleştirilmesi açısından ele alınmış ve özel güvenliğin tanımı ile niteliklerine dair tartışmalara ışık tutulmaya çalışılmıştır. Özel güvenliğin diğer kolluk türlerinden farkları ve bunlar arasındaki yeri tartışılmıştır. Özel güvenliğin faaliyetleri önleyici niteliktedir ve temelde durumsal suç önleme teorine dayanır. Dolayısıyla teknolojik olanaklar geliştikçe özel güvenliğin sosyal kontrol mekanizmaları içerisindeki rolü de artmaktadır ve özel güvenlik hizmetlerinin gelişimi, günümüz koşullarına göre yanıtlanması gereken yeni ve önemli soruları ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle, Türk özel güvenlik mevzuatında, özel güvenliğe tanınan yetkiler, öğretideki güncel kuramsal tartışmalar üzerinden incelenmiş ve günümüz koşulları altında mevzuatın barındırdığı kimi eksikliklerin nasıl giderilebileceği ortaya konmaya çalışılmıştır.

Kolluk, Güvenlik, Özel Güvenlik, Önleme, Suça El Koyma.

Private security is the type of law enforcement of which activities we encounter most frequently in our lives. However, in our opinion, there are relatively few theoretical studies on private security activities in Turkey and they are rarely focused on by legal doctrine. The primary objective of this study is to depict private security activities in the light of criminal theories as far as relevant and to evaluate Turkish legislation through the current debates. For this purpose, private security activities have been examined, considering the studies on that we live in a society of risk and surveillance. In this direction, private security has been discussed in terms of the privatization of law enforcement activities in the face of the principle of inalienability of law enforcement powers and there have been efforts to shed light on discussions about the definition and characteristics of private security. The differences between private security and other types of law enforcement and private security’s place among them have been discussed. Private security activities are preventive in nature and based on situational crime prevention theory. Therefore, as technological capabilities develop, the impact of private security on social control changes accordingly. The development of private security services raises critical and novel inquiries that necessitate responses in ligh of the current conditions. For this reason, the powers vested in private security in the Turkish private security legislation have been examined through the current theoretical debates in the doctrine, and it has been attempted to reveal how some of the weaknesses of the legislation could be eliminated under today’s conditions.

Law Enforcement, Security, Private Security, Prevention, Crime Scene Protection.

I. Giriş

Özel güvenlik görevlileri, yaşamımızın birçok anında karşımıza çıkar. Öyle ki onları hayatımızın olağan akışı içinde diğer kolluk kuvvetlerinden daha fazla görürüz. Okuduğumuz üniversitede, konutumuzun bulunduğu sitede, gezmeye çıktığımız alışveriş merkezinde, tedavi olmaya gittiğimiz hastanede, neredeyse hayatımızın geçtiği her mekânda karşılaşabileceğimiz bu kolluk türü, diğer kolluk türleriyle karşılaştırıldığında akademi ile siyasette nadiren odağa alınır ve pek az önemsenir.¹ Neo liberalizmin² ve kitlesel özel mülkiyetin (mass private property)³ toplumsal yaşamı sarmalamasıyla doğru orantılı bir biçimde karşımıza çıkan özel güvenlik olgusu,⁴ genellikle görev alanları, yetkileri ve kolluk faaliyetlerinin özelleştirilmesi gibi başlıklar üzerinden genel geçer değerlendirmelerle ele alınır. Buna karşın, çağımıza ait teknolojik ve ekonomik gelişmeler, asayiş, suç ve güvenlik kavramlarına yaklaşımımızı, bu kavramların işaret ettiği odak noktalarımızı değiştirmiştir. Özel güvenlik olgusu da bu değişim sürecinin merkezinde yer alır.

Özel güvenlik hizmetlerinin gelişimi, koşullara göre yanıtlanması gereken yeni ve önemli soruları ortaya çıkarmaktadır. Özel güvenlik, kendi faaliyet alanında genel kolluğun yerini doldurabilir mi? Özel güvenlik, kamusal menfaatleri korumada işlevsel midir? Özel güvenlikle diğer kolluk birimleri arasındaki ilişkiler nasıl olmalıdır? Tüm bu soruların yanı sıra, Türk öğretisinde, özel güvenliğin diğer kolluk türleri arasındaki yeri, varlığının kolluk yetkilerinin devredilmezliği ilkesine aykırılık oluşturup oluşturmadığı, yetkilerinin kapsamı ile sınırları, süregelen tartışma konularını oluşturmaktadır. Kamusal fonksiyonların özelleştirilmesi, özel sektör aktörlerinin yönetişimiyle ilgili yasal ve politik birçok tartışmayı beraberinde getirmektedir.⁵ Bu doğrultuda çalışmamızda, özel güvenliğe ilişkin Küre genelinde ortaya konulan kuramsal çalışmalardan yararlanılarak, Türk öğretisinde hakkındaki tartışma konularına da ışık tutulmaya çalışılacaktır.

Çalışmamızda özel güvenlik hizmetleri, suç ve güvenlik kavramları üzerinden hem güvenlik ile suç teorileri hem de kolluk hukuku bağlamında ele alınacak ve çalışmanın sınırları elverdiği ölçüde ayrıntılı bir biçimde irdelenecektir. Çalışmamızın, temel amacı, bir kolluk türü olarak özel güvenliğin kendine has özelliklerini ve buna bağlı olarak yegâne konumunu ortaya koymaktır. Bu doğrultuda ilk önce, özel güvenlik kavramsal boyutuyla açıklanmaya çalışılacak, güvenlik, suç, asayiş kavramları irdelenecektir. Daha sonra özel güvenliğin, diğer kolluk türleri arasındaki yeri ile özel güvenlik hakkında öğretide ileri sürülen, onu destekler ve ona karşıt düşüncelere değinilecektir. Bu paralelde Türk öğretisindeki tartışmalara da yer verilmiş olup ele aldıkları kimi konulara yanıtlar aranacaktır. Çalışmanın devamında özel güvenlik, risk ve gözetim toplumunda suçla mücadele boyutuyla kriminolojik açıdan ele alınacaktır. Son olaraksa özel güvenlik görevlilerinin yetkilerine ilişkin düzenlemeler Türk hukuku örneği üzerinden değerlendirilecektir. Tüm bu sözü edilen konular değerlendirilirken özel güvenliğe ilişkin düzenlemelerin, kendilerinden beklenilen işlevi daha iyi yerine getirebilmeleri ve genel kollukla etkin bir iş birliğinin sağlanabilmesi için öneriler sunulacaktır.

II. Suç ve Güvenlik

Güvenlik, tanımlanması kolay bir kavram değildir. En yalın tanımıyla, risk, tehlike, tehdit, korku ve zarardan bağışık olmayı açıklayan bu kavram,⁶ Türk Dil Kurumu’nun Sözlüğünde, toplum yaşamında yasal düzenin aksamadan yürütülmesi ve kişilerin korkusuzca yaşayabilmesi durumu olarak tanımlanmaktadır.⁷ Bu açıklamadan yola çıkıldığında güvenlik kavramının içeriğinde iki yönünün öne çıktığı görülür. Bunlardan biri insan veya doğa kaynaklı tehlikelere ve zararlara karşı korunma, diğeriyse hukuka aykırı olayları önlemedir.⁸ Güvenlik kavramının İngilizcedeki etimolojik kökenlerine eğildiğimizde, korku, korunma, kötülük ve eksiklik içinde bulunmamak, asayişin ve belirli bir koşulun garantörü olmak anlamlarına gelen, Latince “securitas” sözcüğünden türediği görülür.⁹ Türkçede ise “güvenlik” sözcüğünün kökünün etimolojik olarak “küven” sözcüğünden geldiği ve bunun da yazılı örneği bulunmayan kü- kökünden türetilmiş olabileceği ileri sürülmektedir.¹⁰ Bu kökten türeyen başka bir sözcükse Eski Türkçede “küç” sözcüğü olup, günümüzde güç olarak kullanılmaktadır.¹¹

Güvenlik, bireylerin can ve mallarının tehditlere karşı korunmasını açıklar ve bu bağlamda güvenliğin, bilinçli, her daim sürdürülen önleyici, koyucu, caydırıcı strateji ve planlarla ortaya çıkan bir durum olduğu söylenebilir.¹² Tüm bu kavramsal çerçeve göz önüne alındığında, güvenlik kavramının biri öznel diğeri nesnel iki boyutu bulunur. Nesnel boyutuyla tehditlerden uzak olmak, tehditlerden korunmak ve tehlikelere açık olmamaktır. Öznel boyutuyla, kendini güvende hissetmek, kaygı ve korkulardan arınmış olmak anlamlarıyla kullanılır.¹³ Tehlikenin var olmaması ve buna duyulan inanç ile huzurdur.¹⁴ Değinmek gerekir ki güvenlik, Maslow İhtiyaçlar Piramidinde, beslenme, barınma ve giyinmenin yer aldığı basamaktan hemen sonra, insani ihtiyaçlara dair ikinci basamağı oluşturur.¹⁵

Güvenlik kavramının, kullanıldığı alana göre nüansları içinde barındırdığını vurgulamak gerekir. Örneğin, uluslararası ilişkiler ve askeri bilimlerde ulusal güvenlik bağlamıyla kullanıldığında kavramsal çerçevesi farklılık gösterecektir. Gerçekten de “güvenlik” kavramının hem yerel ve küresel hem de özel ve kamusal birçok konu başlığını ilgilendiren, çok daha geniş bir anlam yelpazesini içerdiği söylenebilir.¹⁶ Güvenlik kavramı, günümüzde gıda güvenliği, havacılık güvenliği, enerji güvenliği gibi birçok alanda karşımıza çıkar. Yine de hangi alanda olursa olsun, güvenliği bir eşkenar üçgene benzetmek olanaklıdır. Bu üçgenin kenarları, kullanılan araçları ve mekânı içeren fiziksel güvenlikten, belirli bir yer ve zamandaki bireylerin ve toplulukların korunmasını içeren personel güvenliğinden, günümüzde önemi giderek artan, ticari sırları, kişisel verileri kapsayan bilgi (enformasyon) güvenliğinden oluşur.¹⁷

Özel güvenlikse, mülkiyet, zilyetlik, yaşam hakkı gibi hak ve özgürlükleri korur. Bunların korunması da kamu düzenine içkin olduğundan özel güvenlik hizmetlerinin faaliyetleri, bir tür kolluk faaliyeti sayılmaktadır.¹⁸ Türk Anayasa Mahkemesine göre, kamu düzeni, toplumun huzur ve sükûnunun sağlanmasını, devletin ve devlet teşkilâtının muhafazasını hedef tutan her şeyi ifade etmektedir.¹⁹ Bu doğrultuda Türk Hukukuna ait yüksek mahkeme içtihatlarında kolluk faaliyetleri, kamu düzeniyle doğrudan ilgili olmalarıyla, ayrı bir idari faaliyet değil, özel bir tür kamu hizmeti olarak ele alınmaktadır.²⁰ Tüm kolluk türlerinin ve faaliyetlerinin ortak noktasını güvenlik oluşturur ve bu yönleriyle kamu düzenine ilişkin hizmet sundukları söylenebilir. Diğer taraftan, çalışmanın devamında da açıklanacağı üzere, özel güvenlik hizmetlerinin, kendilerine has birtakım farklılıkları ve özellikleri bulunur.

Özel güvenlik hizmetlerinin diğer kolluk faaliyetleriyle farklarını açıklamadan önce asayiş kavramını hatırlamak ve her ne kadar kimi yerde aynı anlamda kullanılsalar²¹ da bunun güvenlik kavramıyla nüansının altını çizmek, konunun anlaşılması için başlangıçta yararlı olacaktır. Asayiş, belirli bir yerin, düzen ve güvenlik içinde bulunması durumunu açıklar.²² Görülebileceği gibi asayiş kavramı kolluk hizmetleriyle, düzen ve güvenliğin sağlandığı -fiili- bir “durumu” ifade eder.²³ Kolluk da özel güvenlik de asayişi sağlamakla görevli olmakla birlikte, özel güvenlik genel/umumi asayişten sorumlu değildir. Bu, genel kollukla özel güvenliğin ilk ayrışma noktasıdır. İkinci ana ayrışma noktası, kural olarak özel güvenliğin bir bütün olarak kamusal menfaatleri değil, şahıslara ait, kişilik hakları, mülkiyet vb. özel menfaatleri korumayı öncelemesidir. Özetle, özel güvenlik hizmetleri, kamu düzeninin yanı sıra aslen “özel şahısların menfaatlerine” hizmet eden, kamuya ya da özel sektöre ait “belirli yerlerin” güvenlik önlemlerinin alınması amacıyla ortaya çıkmıştır.²⁴

Özel güvenlik endüstrisi, ülkeden ülkeye faaliyetlerinin kapsamıyla kimi farklılıklar göstererek korumadan, tevkif ve dedektiflik hizmetlerine, liman, depolama ve ambar güvenliğinden, güvenlik ürünlerine, hatta çok rastlanmamakla birlikte bilişim güvenliğinden, avlak bekçiliğine, değerli eşya ve para kuryeliğine kadar geniş bir yelpazedeki, güvenlik temelli hizmetleri kapsar.²⁵ Tüm bu faaliyetler, bir arada gözetildiklerinde, suç önleme, koruma, zarar ve kayıpları azaltma, düzenin idamesi gibi hedeflerin güdüldüğü görülür.²⁶ Güvenlik bağlamında özel güvenliğin oynadığı asli rol, çalışmanın devamında daha ayrıntılı bir biçimde ele alınacağı üzere, kişilerin kişilik ve mülkiyet haklarını korumaya yönelik önleyici yaklaşımlar üzerinden belirlenmiştir.²⁷ Böylece, özel güvenlik hizmetlerinde, “güvenlik” kavramı, düşünen, risk odaklı idare biçimlerine işaret eden bir adlandırma tercihi olarak belirir ve olası zararları öngörmeyi ve onlardan kaçınmayı imler.²⁸

Özel güvenlik kavramı, geleneksel ve en geniş kullanımıyla, özel girişimler tarafından ücreti karşılığında bir hizmet olarak sunulan, başta kişilik ve mülkiyet hakları olmak üzere, kişilere ait özel menfaatlerin korunmasına yönelik her türlü bireysel veya organizasyonel çabayı ve tedbiri ifade eder.²⁹ Bu çaba ve tedbirler, sadece, haksız fillere ve suçlara karşı alınmazlar. Özel güvenlik, koruyucu faaliyetlerini, yangın, sel gibi doğal felaketler karşısında da gösterir. Tüm bunların yanı sıra, iş güvenliğinin sağlanması, ticari sırların korunması, çalışan davranışlarının, üretim süreçlerinin düzenlenmesi gibi iş hayatındaki düzenin sağlanmasına dair faaliyetleri de yürütebilir.³⁰ Gerçekleştirdikleri bu faaliyetlerle özel güvenlik görevlileri, devasa güvenlik endüstrisinin kamuya açılan yüzleri içinde en yakından görülebilenidir.³¹

Özel güvenlik, adlandırmasında “özel” nitelemesini taşısa da bu hususi kavramıyla nitelenebilecek, belirli bir alanda faaliyet gösteren, uzmanlaşmış kolluğu ifade etmek için değil, kamusalın zıddı olarak kullanılmıştır.³² Özel güvenliği, belirli bir alanda özelleşmiş diğer kolluk birimlerinden farkını ortaya koymak adına özel sektör kolluğu olarak adlandırmak yerinde olacaktır.³³ Zira özel güvenliğin istihdamı, devlete ait güvenlik personelinin dışında gerçekleşmektedir.³⁴ Doğal olarak özel güvenlik sektöründe şirketler, talep edildiğinde, ücreti karşılığında kamu kurum ve kuruluşlarına hizmet verebilir ama bu çalıştırdıkları personeli memur statüsüne sokmaz.³⁵ Çünkü, özel güvenlik görevlileri dar anlamda kamu görevlisi değildirler. Dar anlamıyla kamu görevlisi kavramı, devletin siyasal yapısını oluşturan organlardaki görevlilerle, özel hukuk hükümlerine tabi olarak çalışanlar dışında kalan kamu görevlilerini açıklar.³⁶

Özel güvenlik, yalnızca özelleştirme ve ademi merkeziyetçilikle ilişkisiyle değerlendirilmemelidir, çünkü güvenlik hizmetini alanlarla bu hizmeti sağlayanlar arasındaki ayrımı da etkileşimi de arttırmıştır.³⁷ Gerçekten de özel güvenliğin vermeyi hedeflediği hizmetlere yakından bakıldığında bu hizmetlerin, üç tarafın gereksinimlerini karşılaması gerekmektedir. Bu taraflar kamuya açık özel mülkiyetlerde, özellikle de alışveriş merkezlerinde açık bir biçimde belirginleşir ve alışveriş merkezinin sahibinden, alışveriş merkezindeki mağazaları işletenlerden ve müşterilerden oluşur. Özel güvenlik görevlileri, tarafların taleplerini karşılamak, bu üç tarafın çatışan menfaatlerini dengelemek zorundadır.³⁸ Örneğin bir alışveriş merkezindeki güvenlik önlemleri fazlasıyla yoğun ve sert olduğunda merkezin ve içindeki dükkanların daha güvende olacağı açıktır. Ama bu maliyetleri arttırabilir ve yükselen fiyatlar müşterilerin sayısını azaltabilir. Tam tersi düşünülürse de kendilerini güvende hissetmeyen dükkân sahipleri ve müşteriler, bu alışveriş merkezine gelmemeyi tercih edecektir.³⁹ Böylelikle, sunulan güvenlik hizmetlerinin daha az maliyetle ve daha etkin bir biçimde sunulması çabaları ortaya çıkar. Bu çabalar da zorunlu olarak hantallığı dışlar ve proaktif olmayı gerektirir.