Kişilik Hakkı ile Sanat Özgürlüğü Çatışması Işığında Kamuya Mal Olmuş Kişilerin Hayat Hikayelerinin Fikir ve Sanat Eserlerine Konu Edilmesi

Making Life Stories of Public Figures Subject Matter of Literary and Artistic Works in the Light of Right to Personality and Freedom of Art Conflict

Engin ERDİL

Kişinin hayat hikayesi onun kişiliğinin bir parçasıdır. Bir kişilik değer olduğundan hayat hikayesi kişilik hakkı kapsamında korunur. Kamuya mal olmuş kişiler toplumun ilgisine mazhar olduklarından hayat hikayelerinin fikir ve sanat eserlerinde kullanılmasına sıklıkla rastlanmaktadır. Kamuya olmuş kişilerden izin alınmadan onların hayat hikayelerinin fikir ve sanat eserlerine konu edilmesi kişilik hakkı ile sanat özgürlüğü çatışmasını gündeme getirmektedir. Bir fikir ve sanat eseri vasıtasıyla kişilik hakkı iddiası ileri sürüldüğünde TMK 24/2 anlamında daha üstün özel yarar bağlamında hukuka uygunluk nedeni olarak sanat özgürlüğü savunması ileri sürebilir. Daha üstün yararın söz konusu olup olmadığı, kişilik hakkı ile sanat özgürlüğü çatışmasının söz konusu olduğu hallerde “yararların tartılması” ile tespit olunur.

Kişilik Hakkı, Hayat Hikayesi Hakkı, Kamuya Mal Olmuş Kişi, Sanat Özgürlüğü, Yararların Tartılması.

Life story of a person is a part of the person’s personality. Since it is a personality value, life story is protected within the scope of the right to personality. Since public figures attract the attention of the society, the use of their life stories in literary and artistic works is frequently encountered. Making life stories of public figures subject matter of literary and artistic works without taking permission from them brings forward the conflict between right to personality and freedom of art. When a claim of personality right is alleged through a literary and artistic work, the defense of freedom of art may be asserted as a reason for compliance with the law in the context of private best interest within the meaning of Turkish Civil Code Article 24/2. Whether there is a best interest or not is determined by “weighing the benefits” in cases where there is a conflict between the right to personality and the freedom of art.

Right to Personality, Right of Life Story, Public Figure, Freedom of Art, Weighing Benefits.

I. Giriş

Kamuya mal olmuş kişiler toplumun ilgisine mazhar olduklarından hayat hikayelerinin fikir ve sanat eserlerinde kullanılmasına sıklıkla rastlanmaktadır. Bu kişilerin hayat hikayelerinin son dönemde özellikle sinema filmleri ile biyografik anı kitabı ile romanlarına konu edildiği görülmektedir. Hayat hikayesinin sıklıkla kullanıldığı eserler biyografik ve otobiyografik eserlerdir. Özellikle Türkiye’de son dönemde kamuya mal olmuş kişilerin hayat hikayelerinin sinema filmleri ile biyografik anı kitabı ile romanlarına konu edildiği görülmektedir. Kamuya mal olmuş kişilerin hayat hikayeleri onların kişiliğinin bir parçası olup kişilik hakkı kapsamında bir kişilik değeri sayılmaktadır. Bu kişilerden izin alınarak hayat hikayelerinin bir eserde kullanılması herhangi bir uyuşmazlığa yol açmaz. Çatışma, izin alınmadan hayat hikayelerinin fikir ve sanat eserlerine konu edilmesi halinde ortaya çıkmaktadır. Bu durum kişilik hakkı ile sanat özgürlüğünün çatışmasına yol açtığından sıklıkla hukuki ihtilaflar yaşanmakta ve davalara konu edilmektedir. Bu çalışmada kişilik hakkı ile sanat özgürlüğü çatışması bağlamında konu irdelenmiştir.

II. Kişilik Hakkı ve İçerdiği Değerler

Kişilik hakkı, kişinin varlık ve gelişimini sağlayan, onun kişiliğini oluşturan değerlerin tümü üzerindeki hak olarak tanımlanmaktadır.¹ Kişilik hakkı, herkese karşı ileri sürülebilen mutlak haklardandır.² Kişilik hakkı en önemli temel haklardan³ olup kişinin sağ doğduğu andan itibaren hukuk düzeni tarafından tanınır ve korunur.⁴ Kişilik hakkının korunması sadece hakkın öznesi olan kişiyi değil toplumu ve devleti de ilgilendirir.⁵ Bu nedenle kişilik hakkı, sadece özel hukuk değil kamu hukuku yönünden de özel bir önemi haiz bir haktır. Bu hak kamu hukuku alanında “insan hakları” olarak ifade edilen kavramın bir yansıması olarak değerlendirilebilir.⁶

Özel hukukta kişilik hakkına ilişkin temel normlar emredici nitelikte olan 4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu (TMK) 23 ve 24 hükümleridir.⁷ Bu hükümler genel çerçeve normlardır.⁸ Zira bu normlarda kişilik hakkının tanımı, içerdiği değerlere ilişkin düzenlemeler bulunmamaktadır.

Kişilik hakkı, bünyesinde birçok kişilik değerini barındırır. Kişilik hakkı değerleri, kişilik hakkının içini dolduran değerler topluluğudur.⁹ Tek bir kişilik hakkı söz konusu olmakla birlikte özel olarak düzenlenmiş kişisel değerler bu tek ve genel kişilik hakkının çeşitli görünümlerinden ibarettir.¹⁰ Kişilik değerleri arasında net sınır çizgileri bulunmadığından kişilik değerleri çoğu zaman kesişir bazen de örtüşür.¹¹ Tek bir kişilik hakkının kişisel değerlere ayrılması ve bunların tanımlanması sayesinde hakkın kullanılması kolaylaştırılmış olmaktadır.¹²

TMK 24’te kişilik hakkının tanımı ve içerdiği değerler düzenlenmemiştir. TMK 24, çerçeve bir norm şeklinde düzenlenerek zaman içinde artacak yeni kişilik değerlerinin de bu maddenin kapsamına girmesi mümkün hale getirilmiştir.¹³

TMK 24’te tek tek sayılmamakla birlikte genel olarak kişilik hakkını içeren değerleri maddi kişilik değerleri (yaşam, beden tamlığı, sağlık), manevi kişilik değerleri (manevi bütünlük, şeref ve haysiyet) ve sosyal kişilik değerleri (hayat alanı, isim, resim, ses, hayat hikayesi hakkı, unutulma hakkı) olarak ayırmak mümkündür.¹⁴

III. Bir Kişilik Değeri Olarak Hayat Hikayesi Hakkı

Kişinin hayat hikayesi kişilik hakkının bir parçasıdır. Kişinin doğumundan ölümüne kadar geçen sürede yaşadığı gelişim evreleri, yaptığı ve yapmayı planladığı davranışlara karar verme hakkı onun kişisel gelişim özgürlüğünün sonucudur. Bu açıdan kişinin kendi hayat hikayesi kendi kişiliğiyle ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır.¹⁵ Kişinin hayat hikayesi, onun doğumundan ölümüne kadar olan hayat yolundaki durumu, davranışları, faaliyetleri ve gelişiminin bütününü içeren sosyal kişilik değeridir. Alman Federal Anayasa Mahkemesi içtihatlarında bu hak; kişinin kendisini üçüncü kişilere veya halka nasıl sunmak istediğine, toplumsal geçerlilik iddiasının ne olması gerektiğine ve ne ölçüde tasarruf edebileceğine karar verme yetkisini kapsamaktadır.¹⁶

Hayat hikayesi hakkı Alman Hukukundaki adlandırmasıyla “yaşam ve karakter resmi”, bir kişinin karakterinin, kaderinin veya yaşamının, bir eserde özellikle bir oyun veya filmde temsili olarak anlaşılmaktadır.¹⁷ Alman Hukukunda bir kişinin yaşam ve karakter resmi 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) 86’ncı maddesine tekabül eden Alman Telif Hakkı Kanunu’nun (Güzel Sanatlar ve Fotoğraf Eserlerinde Telif Haklarına İlişkin Kanun-KUG) 22’nci maddesinde düzenlenen portre kavramı altında kabul edilmektedir. Bu bağlamda Alman Hukukunda hakim görüşe göre filmlerde ve diğer eserlerde kişilerin hayat hikayelerinin kullanılması da KUG 22 kapsamında portre kavramına dahildir.¹⁸ Eserdeki temsilin birebir kişiyi yansıtması şart olmayıp temsil ile gerçek kişi arasında paralellikler bulunması yeterlidir.¹⁹ Uygulamada bu, genellikle yaş, görünüş, yaşanılan yer, meslek veya gerçek kişi ile kurgusal karakter başka bir deyişle temsil arasındaki benzerlik veya paralelliklerdir.²⁰ Türk ve İsviçre Hukukunda ise hayat hikayesi hakkı TMK 24 ve İsviçre Medeni Kanun’u (Schweizerissches Zivilgesetzbuch-ZGB 28) çerçevesinde korunur.