Veri Tabanı Aboneliği Sözleşmelerinde Tüketicinin Usul Hukuku Açısından Sınırlandırıldığı Haksız Şartlar
Unfair Terms of Data Base Subscription Agreementsrestricting Consumers in Terms of Civil Procedure Law
Cüneyt UYAR
İçtihatlara ve diğer hukuki metinlere yönelik veri tabanı uygulamaları ağırlıklı olarak online erişim hizmet sunar. Bu nedenle veri tabanı abonelik sözleşmeleri hukukçuların tüketici sıfatıyla taraf olarak yer aldığı sözleşmelerin başında gelmektedir. Hizmet sunan taraf önceden kendi tercihleri doğrultusunda belirlediği hükümlerin yer aldığı bir sözleşme hazırlar. Bu standart sözleşme, hizmet sunanın internet sitesinde ilan edilir. Sözleşme şartlarının birkaç adımda onaylanmasıyla veri tabanı kullanıma açılır. Kullanıcıların içeriğe etki etme şansı olmadığından bu sözleşmelerin genel işlem şartı içeren hükümleri TBK m. 20 vd. denetimine tabidir. AB Yönergesi ile iç hukuka aktarılan 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un (TKHK) 5. maddesi ve Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik (Yönetmelik) ise tüketicinin haksız şartlara karşı korunmasını sağlamaktadır. TKHK anlamında bir haksız şartın varlığı için GİŞ niteliğinde olması aranmaz. Bu nedenle, tüketici haksız şartlara karşı TKHK’nın korumasından da yararlanır. Daha zayıf bir konumda olan tüketici, birkaç saniye içinde kabul ettiği sözleşmede dürüstlük kuralına aykırı hükümlerin yer aldığını ileri sürebilir. Bu çalışmada, veri tabanı abonelik sözleşmelerinde yer verilen delil sözleşmesi ve yetkili mahkeme kaydına ilişkin hükümlerin haksız şart niteliğinde olup olmadığı değerlendirilmektir.
Haksız Şart, Genel İşlem Şartı, Delil Sözleşmesi, Yetki sözleşmesi, Veri Tabanı.
Data-base contracts providing access to case law and other legal texts are predominantly online platforms. Members of the legal profession frequently take part in data-base contracts as consumers. The service provider prepares a contract including the provisions it has determined in line with its own preferences in advance. This contract is published on the website of the service provider. As the contract clauses are approved in a few steps the database is opened for use. Subscribers are not allowed to change the clauses of contract. Therefore clauses containing general terms and condition are subject to control, according to the Code of Obligations numbered 6098 article 20 et seq. Article 5 of the Consumer Protection Law numbered 6502 and Regulation on Unfair Terms in Consumer Contracts provide the protection of the consumer against unfair conditions. These legal arrangements were transferred into Turkish law by observing the EU Directive. An unfair condition is not required to be in the nature of general terms and condition. Therefore a consumer also benefits from the protection of Consumer Protection Law. The consumer, who is in a weaker position, may claim that the contract he/she accepts within a few seconds, contains provisions contrary to the rule of good faith. In this study, it is examined whether clauses of data base contract regarding evidence contract and jurisdiction agreement are unfair terms.
Unfair Terms, General Terms and Conditions, Evidence Contract, Jurisdiction Agreement, Data-base.
GİRİŞ
Günümüzde dijitalleşme, etkisini çok farklı alanlarda göstermektedir. Bu etkileşimin hukukçuların meslek hayatına yansımaları da artmaktadır. Akademisyenler, hukuk müşavirleri, avukatlar, hâkimler ve hukuk öğrencileri için güncel hukuk kaynaklarına ulaşmak önem taşır. Üstelik güvenilir hukuki bilgiye hızlı bir şekilde erişmek sadece hukukçuları ilgilendiren bir konu değildir.1 Bu ihtiyaç, özellikle emsal mahkeme içtihatları içeren veri tabanlarının elektronik ortamda erişime sunulduğu abonelik sistemlerini de yaygınlaştırmıştır.2
Resmi olarak yayımlanan Bölge Adliye Mahkemesi kararları3 ve Yargıtay içtihatlarının4 sayıca yetersiz olması abonelik gerektiren ücretli hukuk veri tabanlarına olan ihtiyacı da artırmıştır. Gerçekten içtihatlar yeteri kadar yayımlanmamaktadır. 17.07 2003 tarih ve 4949 sayılı Kanun ile 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu’nun 14. maddesine eklenen 2. fıkra ile, Yargıtayın icra ve iflâs işlerine ait kararların tamamını düzenli olarak yayımlanacağı düzenlenmiştir.5 Kanunun bu hükmü maalesef uygulanmamaktadır. Bu eksikliği gidermek adına hizmet sağlayıcı girişimciler, internet sitelerinde, içtihatlarla birlikte kitap, makale ve mevzuat gibi içeriklere de yer vermektedir. Veri tabanı hizmeti sunulurken en çok internet sitesi üyeliği tercih edilmekte ve verilere erişim bilgisayar programı, cep telefonu uygulaması aracılığıyla sağlanabilmektedir. Standart nitelikteki sözleşme, sunulan hizmet gibi, internet sitesi veya cep telefonu uygulaması üzerinde hazır bulundurulur. Tüketici tarafından içeriği değiştirilmeden kabul edilerek taraf olunan sözleşme onun aleyhine riskler taşır. Uygulamada bu tip sözleşmelerde haksız şart içeren hükümlere yer verildiği görülmektedir. Bu durumda, sadece sözleşme özgürlüğü kapsamında veya ahde vefaya dayalı olarak sözleşmede yer alan hükümlerin haksız şart olarak kabul edilemeyeceği ileri sürülemez. Modern hukuk sistemlerinde, içeriği önceden bir tarafça belirlenen sözleşmenin özgür iradeyle yapılmadığı kabul edilmektedir.6 İhtiyacı nedeniyle sadece ‘sözleşmeyi yapıp yapmama’ konusunda karar veren tüketicinin korunması sosyal devlet ilkesinin bir gereğidir.7
Genel işlem şartlarına ilişkin hükümler (TBK m. 20-25) her türlü sözleşmede uygulanır. Tüketici sözleşmelerindeki haksız şartlar ise TKHK m. 5 ve Yönetmelik kapsamında denetime tabidir.
Bu çalışmada, öncelikle veri tabanı abonelik sözleşmelerinin içeriği ile delil sözleşmesi ve yetki kaydına ilişkin hükümlerine ilişkin örnekler incelenmiştir. Daha sonra haksız şart kavramına ilişkin açıklamalar ile bu sözleşmede yer verilen hükümlerin haksız şart sayılıp sayılmayacağı Yüksek mahkeme içtihatlarına da değinerek değerlendirilmiş ve kullanıcının tüketici olmaması durumunda nasıl bir sonuca ulaşılacağı incelenmiştir.
I. STANDART SÖZLEŞME OLARAK VERİ TABANI ABONELİK SÖZLEŞMELERİ
Taraflar arasında kurulan abonelik sözleşmesi gereği, bir taraf hukuki bilgiye erişim hizmeti sunarken, diğer taraf olan kullanıcı da abonelik ücreti ödeyerek bu hizmetten faydalanır.8 Veri tabanındaki içeriklere bir arama motoruyla elektronik ortamda erişim hizmeti sağlanır, yani elektronik ortamda bilgiye erişim söz konusudur. Kullanıcı mal satın almamaktadır. Bu nedenle, kullanıcıya hizmet sunulduğunun kabul edilmesi daha isabetli olur.
Veri tabanı abonelik sözleşmeleri, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun (TBK) 4. maddesinin 2. fıkrası uyarınca telefon veya WhatsApp benzeri uygulamalarla hazır olanlar arasında da yapılabilir. Teknolojik imkanlardan faydalanarak tarafların doğrudan doğruya ve karşılıklı iletişim içerisinde açıkladıkları iradelerine makul sayılabilecek süre içerisinde cevap aldıkları ve sözleşmenin online olarak müzakere edildiği, pazarlık imkanının tanındığı bir olasılıkta bu mümkündür. Ancak, uygulamada bu sözleşmelerin genelde hazır olmayanlar arasında yapıldığı görülmektedir.
İnternet sitesinde mal veya hizmetin bedel gösterilerek satışa sunulmasının “öneri” mi “öneriye davet” mi olduğu konusunda doktrinde9 farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bu konuda internet sitesinin işleyişi, sipariş verilme şekli gibi somut olayın özelliklerine göre karar vermek daha isabetli olacaktır.10 Uygulamada internet sitelerinde, hizmetin bedeli gösterilerek sergilenmesinin daha çok öneri şeklinde karşımıza çıkması, sipariş sırasında kullanıcının mesafeli sözleşmeye ilişkin kabul kutusunu tıklayarak sözleşmeyi tamamlaması ve 818 sayılı Borçlar Kanunu’ndan farklı olarak düzenlenen 6098 s. TBK m. 8/2 hükmü11,12 gözetildiğinde, veri tabanı üyeliği açısından önerinin söz konusu olduğu kabul edilebilir. Veri tabanı erişim hizmetini sunan taraf, internet sitesinde bu hizmete ilişkin bilgilendirme yaparak fiyat listesini sunar. Hizmet almak isteyen taraf da kullanıcı bilgilerini (e-posta, parola, adres vb.) girerek internet sitesindeki formu doldurur, satın alma adımlarını tamamlar, ücreti öder ve veri tabanı içerikleri internet sitesinde kullanıcının erişimine otomatik olarak açılır.
Kapı kapı dolaşılarak yapılan eski usul pazarlama yöntemlerinin uygulandığı istisnalar dışında, veri tabanı abonelik sözleşmeleri, mesafeli sözleşme niteliğindedir. Kullanıcı, hizmeti sunanın yüzünü bile görmez.
Uygulamadaki örneklerine baktığımızda, elektronik ortamda yapılan bu sözleşmelerde kullanıcının önceden hazırlanan içeriği harfiyen kabul etmeden sözleşmenin tarafı olamadığı görülmektedir. Esasen hemen hemen tüm elektronik sözleşmeler önceden taraflardan birince hazırlanmış genel işlem şartı (GİŞ) içeren katılmalı sözleşmelerdir.13 Veri tabanı abonelik sözleşmeleri, hizmet sunanın önceden kendi tercihleri doğrultusunda belirlediği ve abone olmak isteyen kimselerle yapılacak olan tüm sözleşmelerde kullanılmak amacıyla hazırladığı hükümlerden oluşur. Abone olmak isteyen kişi, ancak hizmet sunan tarafından belirlenmiş olan şartları kabul etmek ve kendisinden istenen kişisel bilgileri vermek kaydıyla sözleşmenin tarafı olabilir.
Bu anlamda, veri tabanı abonelik sözleşmeleri tüketiciye tartışma imkanı vermeyen, ona içeriğe müdahale olanağı sunmayan, önceden diğer tarafça hazırlanmış GİŞ içeren standart sözleşmelerdir. Kullanıcıların içeriğe etki etme şansı olmadığından bu sözleşmeler TBK m. 20 vd. denetimine tabidir. Tacir sıfatı taşıyanların (örneğin bankaların) veri tabanı üyeliğine abone olmaları da mümkündür. Bu durumda, her iki tarafın da tacir sıfatını taşıması bu hükümlerin uygulanmasına engel değildir. Yüksek mahkeme de “TTK m. 18/2 uyarınca basiretli davranmakla yükümlü olan tacirler bakımından genel işlem koşullarının uygulanması bakımından her somut olayın özelliğine göre değerlendirme yapılması gerektiğini”14 kabul etmektedir. Uygulamada sözleşme yaparken ayrı bir hukuk ekibiyle çalışan bankaların ilan edilen abonelik sözleşmelerini ayrıntılı olarak incelediği, müzakere ettiği ve bazı hükümlerin değişmesi şartıyla sözleşmeyi kabul ettikleri de görülmektedir. Bu istisnai durumda, tacir kullanıcının GİŞ içeriğine etki etme olanağına sahip olduğu kabul edilmelidir.15
Veri tabanı abonelik sözleşmelerinde, kullanıcının giriş bilgilerini (e-posta, parola vs.) belirleme yöntemi, demo (deneme) süresi, kullanıcı sayısı, içerik, üyelik ve sözleşme süresi, ödeme yöntemi, tarafların hak ve yükümlükleri ile sözleşmenin sona ermesine ilişkin hükümlere yer verilir. Bu hükümlerde, “abonelik hakkının devredilemeyeceği, üçüncü kişilerin yararına sunulamayacağı”, “içeriklerin tamamının izinsiz olarak çoğaltılamayacağı, yayımlanamayacağı”, “abonelik bilgilerinin paylaşılmasının yasak olduğuna” dair düzenlemeler bulunur. Kullanıcıların bu kurallara riayet etmesi adına, delil sözleşmesi niteliğindeki hükümlere ve yetkili mahkeme kaydına yer verildiği de görülür. Genellikle sözleşmelerde aşağıda gibi hükümler yer alır:
“Kullanıcının bilgisayar ortamındaki işlemlerinin kaydetme hakkına sahip olan hizmet sağlayıcı, kullanıcının IP adresini ve görüntülediği içerikleri kayıt altına alabilir. Kullanıcı, hizmet sağlayıcının tuttuğu tüm elektronik kayıtların geçerli, bağlayıcı, kesin ve münhasır delil olacağını, bunların usulüne uygun tutulduğunu, bunlara karşı tüm itiraz ve def’i haklarından feragat ettiğini kabul eder.”
“Hizmet sağlayıcının, kendi sistemi üzerinden kullanıcıya bildirimde bulunabilir. Kullanıcı, bu sistem üzerinden kendisine gönderilen iletilerin ulaşmadığını iddia edemez. Bu şekilde yapılan iletişime dair tüm kayıtlar delil niteliğindedir.”
“Taraflar arasındaki uyuşmazlıkların giderilmesinde İzmir Mahkemeleri yetkilidir.”
