HMK Madde 152 Kapsamında Soruların Belirlenmesi Bağlamında ABD Hukuku Soru Tarzına Genel Bir Bakış
An Overview of the Us Question Style within the Context of Determination of Questions Under Article 152 of Code of Civil Procedure
Doç. Dr. M. Serhat SARISÖZEN
Hukuk Muhakemeleri Kanunumuza m.152 ile “(Doğrudan) Soru Yöneltme”nin girmesiyle birlikte artık taraf vekilleri tanıkları, bilirkişileri ve duruşmaya katılan diğer kişileri sorgulayabilecektir. Etkin bir sorgu sistemi, tarafların, kanunlarla güvence altına alınan ispat hakkının da tam olarak gerçekleşmesini sağlayacaktır. Doğrudan soru yöneltme imkanına sahip olan avukat, bunu ne şekilde kullanacağına yine kendisi karar verir. Bu sebeple HMK’daki doğrudan soru yöneltme düzenlemesinin, Anglo Amerikan Hukukundaki çapraz sorgu sistemine benzeyip benzemediği bu çalışmada irdelenecektir. Aynı zamanda uzun bir mahkeme tecrübesiyle gelişen ve hukuk kurallarına da yansıyan ABD tarzı soru sorma pratiğinden, Türk Hukukunda faydalanıp faydalanılamayacağı da bu çalışmanın konusunu oluşturacaktır. Bu kapsamda doğrudan sorgu ve çapraz sorgunun nasıl yapıldığı; her iki sorguda da dikkat edilmesi gereken yönler ana hatlarıyla incelenecektir.
Doğrudan Sorgu, Çapraz Sorgu.
With the introduction of “(Direct) Questioning” in our Code of Civil Procedure with Article 152, the attorneys will be able to address questions to witnesses, experts and other persons attending the hearing. An effective interrogation system will also ensure crealization of the parties’ right of proof completely, which has been guaranteed by law. The attorney who has the opportunity to ask questions directly, decides on his own how to use it. For this reason, it will be reviewed in this study whether the direct questioning arrangement in Code on Civil Procedure is similar to the cross-examination system in Anglo-American Law or not. At the same time, whether the Turkish Law would be able to benefit from the US-style questioning practice, which has been developed with a long period of court experience and is reflected in the rules of law, will comprise the subject of this paper. In this context, how direct examination and cross examination are made; the aspects to be considered in both interrogations will be briefly reviewed.
Direct-Examination, Cross-Examination.
Giriş
Anglo-Amerikan Hukukuna özgü bir kavram olan, “çapraz sorgu” soruyu yöneltecek kişinin,1 hâkimin aracılığı olmaksızın doğrudan doğruya tanığa, bilirkişiye ya da duruşmaya katılan diğer kişilere soru sorabilmesini anlatır. Esasında bizim, “çapraz sorgu” olarak ifade ettiğimiz ve geniş anlamda kullandığımız bu kavram, Anglo-Amerikan Hukukunda avukatın sadece diğer tarafın tanığına (veya bilirkişisine) yaptığı sorgulamayı ifade etmek için (dar anlamda) kullanılır. Avukatın, kendi tanığını sorgulaması için kullanılan kavram ise “doğrudan sorgu”2 dur.
İster doğrudan sorgu, isterse çapraz sorgu şeklinde ifade edilsin, Anglo-Amerikan Hukukunda hakim olan bu kavramlar, Hukuk Muhakemeleri Kanunu m.152 ile hukukumuzda da hayat bulmuştur diyebiliriz. Adının “çapraz sorgu” şeklinde konulmamış olması ve Amerikan Federal Delil Kuralları’nda olduğu gibi sınırlarının net bir şekilde çizilmemesi, bu kavramı hukukumuz açısından yok sayabileceğimiz anlamına gelmez. Zira uzun yıllardır, gelişim göstermiş bu kavramlar ve beraberinde gelen sorulacak soruların ifade tarzına ilişkin geliştirilen yöntemler, hukukumuz açısından da şüphesiz bize ışık tutacaktır. Aksi bir düşüncenin kabulü durumunda, “duruşma avukatlığı”mız da “aleyhe olan hususları kabul etmiyorum” veya “dilekçemizdeki açıklamaları tekrar ediyorum”un ötesine geçemeyebilir.
Bu çalışmada özellikle tanığa sorulacak soruların ifade tarzı üzerinde durulacak ve soruların ifade tarzları Anglo-Amerikan Hukuk uygulaması dikkate alınarak anlatılacaktır.
I. Genel Olarak Doğrudan Sorgu - Çapraz Sorgu
Taraf vekillerinin tanıklara, bilirkişilere ve duruşmaya çağrılan diğer kişilere, duruşma disiplinine uygun olarak doğrudan soru yöneltebileceklerine ilişkin Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 152. maddesi detaylı bir yasal düzenlemeyi içermemektedir. Yani yukarıda belirtildiği gibi doğrudan sorgu ve çapraz sorgu olarak isimlendirme yapılmamıştır, buna şimdilik gerek de olmadığını düşünmekteyiz. Zira “doğrudan sorgu” denilen yöntem avukatın temsil ettiği tarafın sunmuş olduğu tanıklara ne şekilde soru sorabileceğini; “çapraz sorgu” ise avukatın karşı tarafın tanıklarına ne şekilde soru sorabileceğini düzenler. Bu sebeple avukatlara doğrudan soru yöneltme yetkisi verildikten sonra bunun nasıl yapılacağı konusunda Kanun’da düzenleme olmaması; yüzlerce yıl süren bir hukuk devinimiyle gelişen özellikle ABD Hukukundaki uygulamalardan faydalanamayacağımız anlamına gelmez. Bu yönde ABD Hukukunun geliştirmiş olduğu birçok yöntemi, teknik ve taktiği medeni usul hukukumuzda da uygulamak adil yargılamanın sağlanması ve maddi gerçeğe ulaşmak için şüphesiz katkı sağlayacaktır.
Anglo-Amerikan Hukuku yargılama sisteminin ürünü olan doğrudan sorgu ve çapraz sorgu kavramlarından oluşan sorgu sistemi, dört aşamadan oluşur. Önce davacı, sonra davalı tarafından sırayla ve her tanık ya da bilirkişi için gerçekleştirilen bu aşamalar; doğrudan sorgu veya temel sorgu (direct examination, examination in chief), çapraz sorgu (cross examination), yeniden doğrudan sorgu (re - examination veya redirect examination) ve yeniden çapraz sorgudan (recross - examination) oluşur.
Birinci aşama, bir tarafın kendi getirdiği tanıkları önce kendilerinin sorguya çektikleri doğrudan sorgu aşaması; ikinci aşama, taraflardan birinin karşı tarafın tanıklarını sorgulaması, yani çapraz sorgu aşaması; üçüncü aşama, eksikliklerin tamamlanması amacıyla tarafların kendi tanıklarını yeniden sorguladıkları yeniden doğrudan sorgu aşaması; dördüncü aşama karşı taraf, tanığının ikinci kez çapraz sorgulanmasıdır. Mahkemelerde doğrudan sorgu ve çapraz sorgunun kullanılması, Anglo - Amerikan Hukuk sisteminin en önemli unsurudur. Davanın başlangıcında önce davacı ve davalı tarafından mahkemeye birer açılış konuşması yapılır ve ardından esasa dair ifadelerini vermek üzere tanıklar çağrılır. Önce davacı, tanıklarını çağırır ve onları doğrudan sorguya tâbi tutar. Onun bu sorgulama aşamasından sonra davalı, tanıkları çapraz sorguya tâbi tutar; davacı tanıklarının sorgulaması bittiğinde, davalı tanıklarını çağırır ve bu defa davalı doğrudan sorgu hakkını kullanır, davacı ise bu tanıkları çapraz sorguya tabi tutar.
Aşağıda doğrudan ve çapraz sorgudaki soru tarzları incelenecek olup, yeniden doğrudan sorgu ve yeniden çapraz sorguda soru tarzları değişmeyeceği için ayrıca anlatılmayacaktır. Zira doğrudan sorgudaki soru tarzı, yeniden doğrudan sorguda da geçerlidir. Keza çapraz sorgudaki soru tarzları, yeniden çapraz sorgu için de geçerlidir.
Anglo - Amerikan Hukuku’nda ve özellikle ABD’de duruşmalar, belirtilen aşamalardan çok daha karmaşık hazırlıklar, stratejik analizler ve çok yönlü düşünebilme, hareket edebilme becerilerini içermektedir ve bu nedenle Anglo - Amerikan sisteminde “duruşma avukatlığı” özel bir öneme sahiptir.3
Sorgulama sistemi sadece devlet yargılamasında mahkemelerde uygulanacak bir sistem olarak düşünülmemelidir. Tahkim yargılamasında özellikle uluslararası tahkimde4 çapraz sorgunun uygulanabileceğinde, sistemin esnekliği de göz önüne alındığında herhangi bir tereddüt bulunmamaktadır.5
II. Doğrudan Sorguda Sorulacak Soruların İfade Tarzı
Doğrudan sorgu, bir tarafın kendi iddiasını kuvvetlendirmesi için çağırdığı tanığı sorgulayarak, kendi görüşleri ile uyumlu hususları ortaya koyduğu bir yargılama sürecidir.
Doğrudan sorgu, taraf vekilinin mahkemeye kendi bildirdiği tanıkların sorgusu olduğundan bu aşamada tanığa açıklattırıcı (anlattırıcı)6 sorular sorulur. Zira taraf vekilinin kendi tanığına açıklattırıcı soru dışında yönlendirici soru sorması inandırıcı olmayacağı gibi karar vericiye samimi de gelmeyecektir.
Açıklattırıcı sorular, ne, niçin, nasıl gibi sorulardan oluşur. Soru sorulan kişinin evet veya hayır demesine imkan vermeyen bu sorular, tam aksine sorunun yöneltildiği kişinin detaylı bilgi vermesi sonucunu yaratır.
Açıklattırıcı sorulardan oluşan bu sorgunun amacı tanığı dikkat ve itibar merkezi yapmak ve tanığı getiren tarafın tezini güçlendirmek için onu adeta yıldızlaştırmaktır.7 İkinci aşama olan çapraz sorguda yıldızlaşacak olan avukat iken, burada yıldızlaştırılması gereken tanıktır ve bu görev doğrudan sorguyu yapacak avukata aittir.8
Bu aşamada kural olarak tanığa tek tek soru sorulur; aynı anda birden fazla soruya cevap beklenmez.
Doğrudan sorgunun amaçları, delilin taşıması gereken özellikler bakımından 7 başlık altında belirtilmiştir, buna göre:9,10
