Adil Yargılanma Hakkı ve Hukuk Devleti Işığında “Şiddete Uğramış Kadın Sendromu” Üzerine Bir İnceleme

A Review on the Battered Women Syndrome in the Light of the Right to a Fair Trial and the Rule of Law

Deniz POLAT AKGÜN

Şiddete uğramış kadın sendromu, kasıtlı ve tekrarlı bir şiddet döngüsüne maruz kalan kadının ruh hâlini, şiddetin ve bunun yol açtığı travmaların kadın üzerindeki psikolojik etkilerini ve şiddet gören kadının davranış kalıplarını açıklamak için geliştirilen psikolojik bir teoridir. Teori daha önce toplumsal cinsiyet ve ceza hukuku çalışmaları özelinde ele alınmış olsa da anayasa hukuku ve adil yargılanma hakkı bağlamında incelenmeyi de gerekli kılmaktadır. Çalışmanın çıkış noktası, kadının kendisine şiddet uygulayan partnerini öldürmesi nedeniyle yargılandığı hukuki uyuşmazlıklarda, maruz kalınan şiddet döngüsünün kadının karar alma mekanizmasını etkileyip etkilemediğinin değerlendirilmesinin ve buna ilişkin uzman görüşlerinin dikkate alınmasının adil yargılanma hakkının bir gereği olduğu düşüncesidir. Bu çerçevede, şiddete uğramış kadın sendromunun bir savunma delili olarak dikkate alınıp alınamayacağı tartışmasının hukuk devleti ve adil yargılanma hakkı özelinde ele alınması amaçlanmıştır. Toplumsal cinsiyet kavramı ve -özellikle ev-içi şiddete ilişkin normlar söz konusu olduğunda- hukukun toplumsal cinsiyet rollerini belirlemedeki gücü de bu kapsamda dikkate alınmıştır.

Adil Yargılanma Hakkı, Hukuk Devleti, Hak Arama Özgürlüğü, Şiddete Uğramış Kadın Sendromu, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Türk Anayasa Mahkemesi.

The battered woman syndrome is a psychological theory developed to explain the mood of the woman who is exposed to a deliberate and repetitive cycle of violence, the psychological effects of violence and the traumas it causes, and the behavior patterns of the woman who is subjected to violence. Although the theory has been dealt with in the context of gender and criminal law studies before, it also makes it necessary to examine it in the context of constitutional law and the right to a fair trial. The starting point of the study is the idea that it is a requirement of the right to a fair trial to evaluate whether the cycle of violence experienced affects the decision-making mechanism of the woman in legal disputes in which a woman is prosecuted for killing her abusive partner, and to consider expert opinions on this matter. In this framework, it is aimed to address the discussion of whether the syndrome of the woman who has been subjected to violence can be taken into account as a defense evidence, in terms of the rule of law and the right to a fair trial. The concept of gender and the power of law in determining gender roles, especially in norms regarding domestic violence, were also taken into account in this context.

Right to a Fair Trial, Rule of Law, Right to Legal Remedies, Battered Woman Syndrome, European Court of Human Rights, Turkish Constitutional Court.

Extended Abstract

Many of the women who have been subjected to systematic and repeated physical and psychological violence from their partner fall into an impasse that they think they cannot escape from, due to the intense emotional, physical and psychological damage they have received. This cycle of violence and abuse causes the woman to become more passive and shy and unable to deal with the violence. As a result of this “learned helplessness” the woman reacts not at the time of violence, but at another time when she supposes that the abuser cannot do more harm to her. In this framework, the battered woman syndrome is a psychological theory developed to explain the mood of the woman who is exposed to a deliberate and repetitive cycle of violence, the psychological effects of violence and the traumas it causes, and the behavior patterns of the woman who is subjected to violence.
As a natural consequence of the gender-based understanding, domestic relations has been accepted as a “private” matter for many years. This approach has concealed and deepened the gender inequality and even made discrimination against women almost invisible. Domestic violence experienced by women is the result of some structural inequalities such as the patriarchal social texture based on the gender understanding. Other superstructures imposed by this understanding cause these inequalities to consolidate or perpetuate. Law is one of the most important structures among these. It has an active role in regulating the network of relations in society due to sanctions and can be effective in preventing or eliminating gender inequalities.
In order to protect fundamental rights and freedoms and to ensure justice as fairness, it is not sufficient to recognize the rule of law in the narrow sense. Therefore, functional legal instruments and methods that are fair in both form and material should be provided such as right to legal remedies and right to a fair trial. The right to a fair trial is of great importance for the effective use of the right to seek justice. The debate on whether the “battered woman syndrome” can be utilised as a reason for self-defense in cases of domestic violence and whether this syndrome can be considered as an evidence for the legitimacy of a woman’s action against the abuser should be addressed within this framework. Although the theory has been dealt with in the context of gender and criminal law studies before, this is why it is necessary to examine the syndrome in the context of constitutional law and the right to a fair trial.
The starting point of the study is the idea that it is a requirement of the right to a fair trial to evaluate whether the cycle of violence experienced affects the decision-making mechanism of the woman in legal disputes in which a woman is prosecuted for killing her abusive partner, and to consider expert opinions on this matter. Additionally, it is insufficient to focus only on the psychological reactions of women or their unresponsiveness during the period of violence. It should also be regarded that the woman committed the act of killing or injuring her abuser partner in order to prevent a permanent danger. In this framework, it is aimed to address the discussion of whether the battered woman syndrome can be considered as a self-defense evidence, in terms of the rule of law and the right to a fair trial. The concept of gender and the power of law in determining gender roles, especially in norms regarding domestic violence, will also taken into account in this context. Finally, a comparative method will be followed in the study and cases in Turkey regarding the domestic violence will also be discussed through this perspective.

GİRİŞ

Sistematik olarak fiziksel ve psikolojik şiddete maruz kalan kadınların birçoğu, duygusal, fiziksel ve psikolojik açıdan aldıkları yoğun hasar nedeniyle, bu şiddet döngüsünden kurtulamayacaklarını düşündükleri bir çıkmaza düşerler. Bu durum, kadının gitgide daha çekingen ve edilgen kalmasına ve eşinden, hayat arkadaşından veya partnerinden gördüğü şiddetle mücadele edememesine neden olur. Şiddet gören kadının hissettiği bu “öğrenilmiş çaresizlik (learned helplessness)” durumu¹ , kadının çoğunlukla şiddet anında değil; şiddeti uygulayan kişinin ona daha fazla zarar veremeyeceğini düşündüğü başka bir zamanda tepki vermesine yol açar. “Şiddete uğramış kadın sendromu (battered woman syndrome)” da sistematik olarak uygulanan fiziksel ve psikolojik şiddeti, bu şiddetten kurtulma çabasının kadında oluşturduğu ruh hâlini, şiddetin ve bunun yol açtığı travmanın kadınlar üzerindeki psikolojik etkilerini ve şiddete maruz kalan kadınların davranış kalıplarını açıklamak için geliştirilen psikolojik bir teoridir² .

Şiddete uğramış kadın sendromu üç kereden fazla olmak şartıyla kasıtlı ve tekrarlı bir biçimde ve en azından küçük bir morarma şeklinde bile görülebilir bir incinmeyle sonuçlanan fiziksel semptomların ve bu şiddet döngüsünün yol açtığı psikolojik etkilerin bütünü olarak tanımlanabilir³ . Bununla birlikte, fiziksel şiddetin herkesçe görülebilecek düzeye ulaşması ve ciddi fiziksel hasara yol açması gerekmez. Fiziksel şiddet gören kadının psikolojik olarak da şiddete maruz kaldığı açıktır. Psikolojik şiddetin etkileri ise çok daha uzun sürelidir ve kadında kalıcı etki bırakabilir. Tıpkı fiziksel şiddet gibi psikolojik şiddetin etkilerinin de mutlaka fark edilebilir olması gerekmez. Semptom bu nedenle hem fiziksel hem de psikolojik şiddetin bir karışımı olarak tanımlanır⁴ .

Sendromun, ev-içi şiddete ve yakın partner şiddetine⁵ ilişkin somut olaylarda bir meşru savunma nedeni ve bir savunma delilli olarak dikkate alınıp alınmayacağı 1970’li yılların sonlarından itibaren tartışılmaya başlanmıştır⁶ . Ancak, uzun bir süre yargı organları tarafından bir meşru savunma nedeni olarak kabul edilmediğini söylemek mümkündür. Çalışmanın çıkış noktası da şiddet gören kadının şiddet uygulayan partnerini öldürmesi nedeniyle yargılandığı hukuki uyuşmazlıklarda, şiddete uğramış kadın sendromunun savunmaya ilişkin bir delil olarak kabul edilebilmesinin ve bunun için konuya ilişkin uzman görüşlerinin dikkate alınmasının adil yargılamanın bir gereği olduğu düşüncesidir. Bunu yaparken, toplumsal cinsiyet kavramından hareket edilerek, hukuk normlarının kadın-erkek eşitsizlikleri üzerinde nasıl bir etkisi olduğu incelenecektir. Hemen belirtmek gerekir ki, aşağıda daha ayrıntılı olarak değinilecek olan toplumsal cinsiyet kavramı, günümüzde yalnızca kadın ve erkek arasındaki ilişkilere dayalı olarak üretilen hiyerarşiler, roller veya tahakküm biçimlerini değil; insan olmanın tüm görünümlerini, başka bir deyişle tüm cinsel yönelimleri de kapsayacak şekilde kullanılmaktadır⁷ . Bununla birlikte, çalışmada kadına uygulanan şiddet ve ev-içi şiddete ilişkin hukuki uyuşmazlıklarda söz konusu sendromun nasıl yer bulabileceği üzerinde durmak amaçlanmıştır. Bu nedenle, bir yöntemsel tercih olarak, toplumsal cinsiyet kavramının yalnızca kadınlık ve erkeklik rollerini belirleme niteliğinden hareket edilmiştir. Çalışmada, şiddet gören kadın sendromunun yargılamalarda bir savunma delili olarak dikkate alınıp alınmayacağına ilişkin tartışma, hukuk devleti ve adil yargılanma hakkı temelinde karşılaştırmalı dava örnekleriyle birlikte ele alınacak ve Türkiye’deki somut olaylar bu çerçevede değerlendirilecektir.