Temel Hak Türleri ve Fonksiyonları

Types and Functions of Fundamental Rights

Zafer GÖREN

Temel haklar birey haklarıdırlar. Devleti yükümlendirirler ve ondan haklı çıkarılma (meşruluk) isterler. Bu nedenle devletten önce gelirler. Temel haklar, bireyin devletten yana kısmen bağımlılıktan kurtulması ve devlet karşısında güvence altına alınması ile sınırlı kalmayıp, devlete bağlayıcı bir bağ ve siyasal anlaşmanın temeli olarak görülmelidirler. Çeşitli bakış açılarından temel hakların türleri ve fonksiyonları konusunda tipleştirmeler yapılabilir. Bütün temel haklarda ortak olan bireyin özgürlüğüne ilişkin olmalarıdır. Değişik temel haklarda farklı olan, bireyin özgürlüğü için üstlendikleri fonksiyonlardır. Şekil verdikleri ve garanti ettikleri statüye göre saldırılara karşı koyma, ortaklık ve edimde bulunulmasını isteme, yönetime katılma yoluyla özgürlüğü garantilerler.

İnsan Hakları, Vatandaş Hakları, Negatif Statü Hakları, Aktif Statü Hakları, Pozitif Statü Hakları.

Fundamental rights are individual rights. They oblige the state and demand justification (legitimacy) from it. Therefore, they come before the state. Fundamental rights should not be limited to the individual being partially freed from dependence on the state and secured against the state, but should be seen as a binding bond to the state and the basis of political agreement. Typicalizations can be made about the types and functions of fundamental rights from various perspectives. Common to all fundamental rights is that they relate to the freedom of the individual. What differs in different fundamental rights is the functions they undertake for the freedom of the individual. According to the status they shape and guarantee, they guarantee freedom by resisting attacks, asking for partnership and action, participating in the administration.

Human Rights, Citizen Rights, Negative Status Rights, Active Status Rights, Positive Status Rights.

I. Giriş

Temel haklar birey haklarıdırlar. Devleti yükümlendirirler ve ondan haklı çıkarılma (meşruluk) isterler. Bu nedenle devletten önce gelirler.

Temel haklar bireyin, devletten yana kısmen bağımlılıktan kurtulması ve devlet karşısında güvence altına alınması ile sınırlı kalmayıp, devlete bağlayıcı bir bağ ve siyasal anlaşmanın temeli olarak görülmelidirler.

Çeşitli bakış açılarından temel hakların türleri ve fonksiyonları konusunda tipleştirmeler yapılabilir:

II. Hukuksal Kaynaklarına Göre Temel Hak Türleri

Hukuksal kaynaklarına göre temel haklar; Anayasanın temel hakları, uluslararası temel haklar, federal devletlerde, federe devlet anayasalarındaki temel haklar ve pozitif üstü insan hakları olarak tipleştirilebilirler. Anayasanın temel hakları, hukuksal kaynaklarını T.C. Anayasasında bulan temel haklardır.

III. Temel Hak Taşıyıcısına Göre Temel Hak Türleri

Temel hak taşıyıcısına (sahibine) göre temel haklar, insan hakları (herkesin hakları), vatandaş hakları (Türklerin hakları) olarak tipleştirilebilir.

İnsan hakları, devlet üstü haklar olabilir, ama olmak zorunda değillerdir.

Anayasa koyucu yasama gücüne dayanarak onları tüm insanlara tanımış olabilir. Temel hakların herkes ya da sadece Türkler için geçerli olduğu, temel hakka ilişkin madde metninden anlaşılabilir. Anayasa eğer hakları Türklerle sınırlamak istemiyorsa “herkes”, “kimse” gibi terimler kullanmaktadır.

Türk vatandaşı, Anayasa md.66/f.I anlamında Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan kişidir. Bireyin devlet içindeki bir vatandaş olarak hakları yani “vatandaş hakları” devlet üstü haklar olmayıp, doğaları gereği vatandaşın sadece devlet içinde kullanabileceği haklarıdır.

Bireyin bu pozisyonu, Georg Jellinek’e katılarak¹ devleti sınırlayan özgürlük hakları (status negativus: savunan statü); bireyin devletten bir edimde bulunmasını isteme hakları (status positivus: isteyen statü) ve seçme-seçilme hakkı, siyasi parti kurma, partilere girme ve ayrılma hakkı, kamu hizmetlerine girme hakkı, dilekçe hakkı (status activus: faal statü) olarak adlandırılır.

Yine temel hak taşıyıcısına göre bir tipleştirme için temel hakların, yapılarına göre sadece doğal kişiler için mi geçerli olduğunun bilinmesi gereklidir.²