Sözleşmesel Sorumlulukta Tazminat Edimi ile Sözleşme Cezası Arasındaki İlişki

Relation Between Compensation of Damages Claims and Contractual Penalties in Contractual Liability

Kadir Berk KAPANCI

Bir borç ilişkisinde borçludan beklenen, onun borcunun konusunu oluşturan edimi gereği gibi, tam ve eksiksiz olarak yerine getirmesidir. Alacaklı, bu menfaatini daha iyi temin etmek amacıyla, ifanın yerine getirilememesi tehlikesine karşı borçluyla bir ceza koşulu yan anlaşması da yapabilir. Söz konusu anlaşmaya göre borçlu, ifanın yerine getirilmemesi halinde, ceza koşulu anlaşması dahilinde öngörülen sözleşme cezasını (duruma göre ifa yerine veya ifayla birlikte) yerine getirmeyi ayrıca yükümlenir. Bu sayede borçlu üzerinde bir baskı unsuru yaratılmış ve adeta psikolojik bir tazyikle ifa temin edilmiş olur. Tazminat ise, talî (ikincil) nitelikte bir edim yükümlülüğüdür. Sözleşmesel ilişkide bu edim yükümlülüğünün ortaya çıkabilmesi için ilişkinin ihlal edilmesi ve bu ihlal neticesinde bir zararın meydana gelmiş olması şarttır. Dolayısıyla sözü edilen iki kavram farklı menfaatlere hizmet etmekte, bununla birlikte sorumluluk hukukunun belirli noktalarında bir arada karşımıza çıkabilmektedir. Bu anlamda aralarındaki bağlantının açıklığa kavuşturulması gerekir. İşbu çalışmamızın amacı da, sözleşme cezası ve tazminat edimi arasında nasıl bir bağlantının bulunduğunun tespit edilmesidir.

İfa, Ceza Koşulu, Sözleşme Cezası, Tazminat, Zarar.

In a contractual relationship, the debtor is liable for a full and due performance. Furthermore, the parties can also agree on a penalty clause to be performed, in case where the performance of the principal obligation is not diligently fulfilled. In accordance with such a side agreement, the debtor will also be liable for the contractual penalty (either cumulatively or alternatively in relation with the performance of the principal obligation). This clause will create a pressure on the debtor and that way the performance will be guaranteed. On the other hand, a compensation of damages claim stands as a secondary obligation. In order for a compensation of damages claim to be due, the contractual relation between the parties must be breached and a damage must occur. As seen, the said two concepts serve for different purposes however sometimes they may be staged at the same scene of contractual liability. Therefore their relation should be determined. Accordingly, this article aims to clarify the relation between contractual penalties and and compensation of damages claims.

Performance, Penalty Clause, Contractual Penalty, Compensation of Damages, Damage.

Bir borç ilişkisinde borçludan beklenen borcunun konusunu oluşturan edimi gereği gibi tam ve eksiksiz olarak yerine getirmesidir. Her ne kadar borçlar hukuku, borcun hiç veya gereği gibi ifa edilmemiş olduğu durumlarda alacaklının menfaat kaybını engellemek için çeşitli temel hükümler sevketmiş olsa da, bunlar alacaklının tam ve etkin bir telafi sağlamasına her zaman hizmet edemeyebilir.

Diğer taraftan borçlu, daha temkinli davranan bir alacaklıya karşı, borcunu hiç veya gereği gibi yerine getirmediği takdirde -herhangi bir zararın oluşup oluşmadığına da bakılmaksızın- bir başka edimi yerine getirmeyi de ayrıca yükümlenmiş olabilir. İşte böyle bir durumda alacaklı ile borçlu arasında yapılan yan anlaşmaya ceza koşulu (clause pénale, Strafabrede), ödenmesi kararlaştırılan edime de sözleşme cezası (peine conventionnelle, Konventionalstrafe) adı verilir¹. Ceza koşulu, bir hukuki kurum olarak TBK m.179-182 hükümleri arasında düzenlenmiştir. Bu kurumun temel işlevi, borçlu üzerinde bir baskı unsuru yaratılarak, onu borcunu düzgün bir şekilde ifaya zorlamak ve adeta psikolojik bir tazyikle ifayı temin etmektir². Bu şekilde alacaklı, normal şartlarda kanunun sağladığının üstünde bir koruma elde etmektedir³. Diğer taraftan sözleşme cezası, doğrudan zararın karşılanması amacını taşımaz, ama dolaylı olarak bu amaca da hizmet edebilir⁴. Böyle olsa bile, onun borçlu üzerinde baskı unsuru yaratan “ceza” vasfının her zaman ağır basacağı gözden kaçırılmamalıdır.

Her durumda geciktirici koşula bağlı bir edim olan sözleşme cezası, farklı türlerde karşımıza çıkabilir⁵,⁶. İlk tür, ifa yerine istenebilecek sözleşme cezasıdır (peine conventionelle alternative, alternative Konventionalstrafe). TBK m.179 f.1 kapsamında düzenlenen bu ceza türünde, alacaklı borç hiç veya gereği gibi ifa edilmediği takdirde ya borcun ya da cezanın ifasını talep edebilir. Dolayısıyla alacaklı, bir seçimlik yetkiden (facultas alternativa) istifade eder⁷. İkinci tür, ifayla birlikte istenebilecek sözleşme cezasıdır (peine conventionelle cumulative, kumulative Konventionalstrafe). TBK m.179 f.2 kapsamında düzenlenen bu ceza türünde ise, borç kararlaştırılan yer veya zamanda ifa edilmediği takdirde alacaklı hem borcun hem de cezanın ifasını talep edebilir⁸. Önemle belirtilmelidir ki, burada anılan hükümler emredici olmadıklarından tarafların yapacakları anlaşma dahilinde, borcun hiç veya gereği gibi ifa edilmediği haller için ifaya eklenen sözleşme cezası, kararlaştırılan yer veya zamanda ifa edilmediği haller için ifa yerine sözleşme cezasının yerine getirilmesi gerektiğini öngörmeleri de mümkündür⁹.