Tasarruf Finansman Sistemi - İslam Hukuku ile Mukayeseli Bir İnceleme
Saving Finance System - A Comparative Review with Islamic Law
Aytaç AYDIN, Hayri BOZGEYİK
Tasarruf finansman şirketlerinin temelini 1775’lerde kurulan yapı tasarruf sandıklarına kadar götürmek mümkündür. Ülkemizde faizsiz finansman ihtiyacının karşılanması amacı ile 1990’lı yıllarda müstakil kanuni bir düzenleme olmaksızın kendine özgü bir sistem olarak başlayan uygulamalar, zamanla toplum nezdinde konvansiyonel bireysel finansman araçlarına alternatif, faizsiz bir finansman sistemi olarak gelişmiştir. Sistem, yaklaşık otuz yıllık bir uygulama sonunda yasal düzenlemeye kavuşarak bu konudaki faaliyetlerin “tasarruf finansman şirketleri” tarafından yapılacağı bir sisteme geçilmiştir. Tasarruf finansman şirketi; tasarruf finansman sözleşmesi ile müşterilerine konut, çatılı iş yeri veya taşıt edindirmek üzere faizsiz finansman esaslarına uygun finansman kullandıran, onlara ait birikmiş tasarrufları yöneten, bu kapsamda yaptığı organizasyon hizmetleri için bir ücret almaya hak kazanan bir anonim şirket türüdür. Tasarruf finansman şirketleri normal finansman şirketlerinden farklı olarak sadece üç alan (konut, çatılı iş yeri veya taşıt) ile sınırlandırılmıştır. Tasarruf finansman şirketi sözleşme çerçevesinde yaptığı işlemleri dört başlıkta toplamak mümkündür: Müşteriye ait birikmiş tasarruf tutarının faizsiz finans esasına göre yönetimi, tasarruf tutarını geri ödeme, finansman kullandırma yükümlülüğü ve organizasyon işlemleri. Çalışmamızda tasarruf finansman faaliyeti kavramı incelendikten sonra tasarruf finansman faaliyetleri ve bu faaliyetlerin kapsamı ile tasarruf finansman sözleşmesi ele alınmış, bu kapsamda öngörülen tasarruf finansman işlemlerinin İslam hukuku açısından değerlendirmesi yapılarak tasarruf finansmanının kanunda belirlenen üç alan ile sınırlı kalmaksızın genişletilebileceği önerisi sunulmuştur.
İslam Hukuku, Tasarruf Finansman Şirket, Elbirliği Sistemi, Tasarruf Finansman Şirketi İşlemleri, Faizsiz Finansman Esası.
The foundation of savings finance companies can be traced back to the “construction savings funds” laid in 1775. The system, which started as a civilian initiative in the 1990s with a unique system and without an independent legal regulation in order to meet the need for interest-free financing in our country, has developed as an alternative interest-free financing system to the conventional financial system within the society. The system has been legally regulated after nearly thirty years of practice, and a system in which the activities in this regard will be carried out by “savings finance companies” has been adopted. Savings finance company; It is a company that gives the customer the right to use financing to own a house, roofed workplace or vehicle with a savings financing agreement, has the right to manage the accumulated savings of the customer, to repay and to provide financing, and to collect organizational fees, and operates on the basis of interest-free financing. Saving finance companies are limited to only three areas (housing, roofed workplace or vehicle acquisition) unlike normal finance companies. Savings financing companies are limited to only three areas (housing, roofed workplace or vehicle) unlike normal financing companies. It is possible to collect the transactions carried out by the savings finance company within the framework of the contract under four headings: Management of the customer’s accumulated savings on the basis of interest-free finance, repayment of the savings amount, obligation to provide financing, and organizational transactions. In our study, after revealing the nature of savings finance companies, the legal nature and transactions of the company are analyzed in terms of Islamic law, and it is suggested that the savings finance field can be expanded without being limited to three areas.
Islamic Law, Saving Finance Company, Cooperation System, Saving Finance Company Transactions, Interest-Free Finance Basis.
GİRİŞ
Tasarrufa dayalı finansman uygulaması temelinin yapı tasarruf sandıklarına dayandığı, yapı tasarruf sandıkları uygulaması başlangıcının ise 1775 yılına kadar gittiği, bu alandaki ilk uygulamaların İngiltere’de başladığı ve 19. yüzyılda diğer ülkelerde yaygınlaştığı kabul edilmektedir1 . Tasarruf sandığı uygulamasında kişi, ihtiyaç duyduğu krediyi sağlamak için önce tasarruf yapmakta ve bunu belli bir hesaba düzenli olarak ödemekte, bu hesaptaki tasarruf miktarı belirli bir miktara ulaştığında ise belli bir finansmandan yararlanma hakkına sahip olmaktadır2 .
Ülkemizde konut edinme uzun bir zamandan beri genellikle banka kredileri üzerinden olmuştur. Bir yandan konut kredilerinde uygulanan yüksek faiz oranları, diğer yandan orandan bağımsız bir şekilde toplumun önemli bir kesiminin faizden uzak durma yaklaşımı sebebiyle ihtiyaç sahipleri bir alternatif finansman metodu arayışına girmiş, neticede konut ve araç finansmanı konusunda bir faizsiz finansal sistem olan tasarruf finansmanı doğmuştur.
Tasarruf finansmanı, ülkemizde önceleri fiili bir uygulama olarak özellikle 1990’lı yıllardan itibaren bir kanuni düzenlemesi olmaksızın, bireysel konut ve araç edinme konusunda kendine özgü bir sistem olarak ortaya çıkmış3 , zaman içinde bu alanda konvansiyonel finansal sisteme önemli bir alternatif haline gelmiştir4 .
Türkiye’de tasarruf finansman şirketleri ile ilgili düzenleme 6361 sayılı kanunda yapılan değişikliklerle mevzuata girmiştir. Öncesinde “Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanunu” olan kanunun adı, 07.03.2021 tarihinde yapılan değişiklikle “Finansal Kiralama, Faktoring, Finansman ve Tasarruf Finansman Şirketleri Kanunu” olmuş5 (TFK) ve kanuna tasarruf finansman şirketlerine ilişkin hükümler derç edilmiştir.
Bu değişikliğin ardından Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Kanun’da kendisine tanınan yetkiye dayanarak 7.04.2021’de “Tasarruf Finansman Şirketlerinin Kuruluşu ve Faaliyet Esasları Hakkında Yönetmelik” (TFY) ile tasarruf finansman şirketlerinin kuruluş ve faaliyetlerini düzenlemiştir. Tasarruf finansmanına dair yapılan bu değişiklikle halkın konut, iş yeri ve taşıt sahibi olması için bir alternatif finansman usulü düzenlenmiştir.
Düzenlemenin konut finansmanı açısından sosyal devlet politikasının uzantısı olarak Anayasa’nın 57. maddesinde yer alan düzenlemeye dayandığı kabul edilebilir. Bilindiği üzere, yetkili organları, ekonomik, sosyal, kültürel vb. ihtiyaçların etkisi ile oluşan kamuoyu beklentisini karşılamak üzere hukuki düzenleme yapmaya sevk eden çeşitli sosyolojik sebepler söz konusu olabilmektedir. 6361 Sayılı Kanunda yapılan değişikliğin de bu anlamda bir sosyolojik ihtiyaçtan doğduğu kabul edilebilir.
Literatürde tasarrufa dayalı finansal sistemleri çeşitli açılardan inceleyen çalışmalar bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı faizsiz finans esasına uygun çalışan finansal modeli incelemektedir. Ülkemizde 2021 yılında yasal düzenlemeye kavuşan tasarruf finansman şirketlerine ilişkin literatürün ise henüz başlangıç aşamasında olduğunu söylemek mümkündür. Konunun hem ekonomi, hem İslam hukuku ve hem de pozitif hukukun bir alanı olması bakımından ticaret hukuku açısından birlikte ele alınması önem arz etmektedir.
Çalışmamızda İslam hukukuna göre; 6361 Sayılı Kanun çerçevesinde tasarruf finansman şirketinin hukuki niteliği, şirket sözleşmesi kapsamındaki işlemlerin İslam hukukuna uygunluğu ve sadece üç alan (konut, çatılı iş yeri veya taşıt) ile sınırlı olan şirket faaliyetlerinin daha geniş alanlara yayılmasının mümkün olup olmadığı sorularına cevap aranacaktır. Bu çerçevede öncelikle 6361 Sayılı Kanun çerçevesinde tasarruf finansman kavramı incelenecek, daha sonra tasarruf finansman faaliyetleri ve bu faaliyetlerin kapsamı ile tasarruf finansman sözleşmesi ele alınacak, son olarak bu sözleşme kapsamında öngörülen tasarruf finansman işlemlerinin İslam hukuku açısından değerlendirmesi yapılacaktır.
I. TASARRUF FİNANSMANI
Tasarruf finansmanı, sadece bu amaçla faaliyet göstermek üzere kurulan şirketler tarafından yürütülen ve müşterilerinin yaptığı tasarrufları fon havuzunda değerlendirerek onlara belli konularda kaynak sağlama esasına dayalı, kendine özgü bir finansman modelidir. Bu model 1990’lı yıllardaki “Tasarrufa Dayalı Faizsiz Finansman Sistemi” olarak adlandırılan uygulamanın güncel halini ifade etmektedir6 .
Tasarruf finansman şirketi (TFK 5; TFY 3), müşteriye ait tasarrufları bir organizasyon yapısı içinde yönetme, bunları geri ödeme ve sözleşmeye uygun olarak finansman kullandırma konusunda faaliyet göstermek üzere kurulan bir anonim şirket türüdür. Şirket, müşterilerine tasarruf finansman sözleşmesi çerçevesinde belli konularda faizsiz finansman usulüne uygun finansman kullandırmakta ve müşterilerinin birikmiş tasarruflarını yönetmektedir. Şirket, belli hallerde bunları geri ödeme ve finansman kullandırma yükümlülüğüne tabi olup yaptığı işlere karşılık bir organizasyon ücretine de hak kazanmaktadır7 .
Tasarruf finansman şirketlerinin ayırıcı nitelikte iki özelliği söz konusudur. Bunlardan birincisi faizsiz finansman esaslarına göre çalışması (TFK 39/A,1; 39/B 3), ikincisi ise finanse edilen mal ve hizmetlerin bu şirketlerde sınırlı olarak (tadadi) sayılmış olmasıdır (TFK 39/A, 1; TFY 16).
Tasarruf finansman şirketleri, aynı kanunda düzenlenmiş olan finansman şirketlerinden temel noktalarda ayrılmaktadır. Her iki şirket türünün kavramsal benzerliği nedeniyle aşağıda finansman şirketi kısaca açıklanacaktır.
6361 Sayılı Kanunu’nda finansman şirketleri için de yapılmış yasal bir tanım yer almamaktadır. Finansal Kurumlar Birliği finansman şirketini, “gerçek ve tüzel kişilere her türlü mal ve hizmet alımı için finansman sağlama amacıyla faaliyet göstermek üzere kurulan şirket türü” şeklinde tanımlamaktadır (TFK 39)8 .
Finansman şirketleri, gerçek veya tüzel kişiler tarafından satın alınan mal veya hizmet bedellerini, bunların teslim veya temini karşılığında, satın alan kimse nam ve hesabına satıcıya ödeme yaparak kredilendirmekte (TFK 39/2)9 , bu kredi miktarını ise, üzerinde anlaştıkları faiz oranı ile geri almaktadırlar.
Aynı kanunda düzenlendiği ve kavramsal olarak benzer olduğu halde, tasarruf finansman şirketleri ile finansman şirketleri arasında önemli farklar vardır. Finansman şirketleri her türlü mal veya hizmetin finansmanını sağlarken, tasarruf finansman şirketleri sadece konut, çatılı iş yeri veya taşıt finansmanı yapabilmektedir. Tasarruf finansman şirketlerinin en belirgin özelliği ise faizsiz finansman usulüne uygun faaliyet göstermeleridir.
II. TASARRUF FİNANSMAN FAALİYETLERİ
Tasarruf finansman faaliyeti, faizsiz finansman esaslarına uygun olarak, bir sözleşme kapsamında, önceden belirlenen şartlar altında konut, çatılı iş yeri veya taşıt finansmanı için müşteri tarafından önce belirli süre tasarruf edilmesi, sonrasında ise tasarruf finansman şirketi tarafından bu müşteriye belli bir finansmanın kullandırılması ve ve aynı zamanda bu kapsamda toplanan tasarrufların yönetilmesine dair bütün faaliyetleri kapsamaktadır (TFK 3/1-l).
Buna göre bir tasarruf finansman faaliyetinde;
