Kamu Hizmeti Yönüyle Akıllı Şehirlerde Kişisel Verilerin Korunması Hakkı

The Right to Protect Personal Data in Smart Cities in Direction of Public Service

Orhan KOCABIYIK

Akıllı şehirler, şehrin tamamını kapsayan kamu hizmetlerini izlemek ve yönetmek için, elektronik nesnelerin sensör denilen algılayıcıları yardımıyla verileri toplayan ve toplanan verilerden çıkarmış olduğu bilgileri kullanan şehirlerdir. Akıllı şehir yönetim süreci, verinin toplanması, depolanması, analiz edilmesi ve sonuç çıkarılması sürecidir. Bu süreçte kişisel verinin hukuka aykırı olarak elde edilme, ifşa edilme, üçüncü kişilere aktarılma veya çalınması durumunda ilgili kişilerin özel hayatının gizliliği ihlal edilmiş olacaktır. Bu çalışmanın amacı, geleceğin şehir konsepti olan akıllı şehirlerin bir gözetim toplumuna dönüşmemesi, akıllı şehir sakinlerinin insan haklarına uygun onurlu bir hayat yaşaması ve akıllı şehirlerde veri işleme açısından mahremiyetin korunması odaklı bir yaklaşımla makul dengenin korunarak kişilerin temel hak ve özgürlüklerine saygı gösterilmesi gerektiğini vurgulamaktır.

Akıllı Şehirler, Kişisel Veri, Kamu Hizmeti, İnsan Hakları, Mahremiyet.

Smart cities are urban centers that leverage sensors, or electronic objects functioning as detectors, to collect data for monitoring and managing public services across the entire city. The management process of smart cities encompasses the collection, storage, analysis, and interpretation of data. In instances where personal data is illicitly acquired, disclosed, transferred to third parties, or compromised, it results in a breach of the privacy of the individuals involved. This study aims to emphasize the necessity of a balanced approach, with a focus on privacy protection in data processing within smart cities, to prevent their transformation into surveillance societies. It underscores the crucial importance of maintaining a reasonable equilibrium to uphold the fundamental rights and freedoms of individuals, ensuring that residents of smart cities lead dignified lives in alignment with human rights principles.

Smart Cities, Personal Data, Public Service, Human Rights, Privacy.

I. AKILLI ŞEHİR KAVRAMININ TANIMI, BİLEŞENLERİ VE KULLANILAN TEKNOLOJİK ARAÇLAR

Sanayi devrimi öncesi geçimini topraktan sağlayan toplumlardan dolayı, dünyadaki şehirleşme oranı yüzde 5’i geçmemiştir. Sanayi devrimi sonrası ticaret ve sanayinin gelişmesiyle toprağa bağlılık azalmış ve sanayileşmenin bir sonucu olarak şehirleşme kavramı gündeme gelmiştir¹ . Yirminci yüzyıl başlarında dünya nüfusunun yaklaşık %10’u şehirlerde yaşamaktaydı. 1980’lerde ise bu oran %30’lara ulaşmıştı² . İlk defa 2007 yılında insan nüfusunun çoğu şehirlerde yaşamaya başlamıştır³ . Birleşmiş Milletler’in (BM) 2014 tarihli “Dünya Kentleşme Beklentileri” isimli rapora göre 2050 yılında kentlerde yaşayacak insan nüfusunun, dünya nüfusunun %70’i olması beklenmektedir⁴ .

Büyüyen kentsel araziler, çevresel deformasyon ve insan yapısına aykırı yaşam alanlarının artması kentlerin kalitesini düşürmüştür. Kentlerde sosyal ve ekonomik sınıf farklılıkları, sağlık sorunları, altyapı ve kaynak sorunları ortaya çıkmıştır ve bu sorunlar giderek büyümektedir⁵ . Ortaya çıkabilecek sorunların önüne geçebilmek için, yerleşim yerlerinin planlanması ve tasarlanması süreçlerinde akıllı gelişme stratejileri de entegre edilmiştir⁶ .

Teknolojik alanda yaşanan gelişmeler, kentleşmenin sebep olduğu sorunların önüne geçmek içi düşünülen çözüm önerilerine de yeni bir boyut kazandırmıştır. Şehirleşmenin yol açtığı olumsuz sonuçları en aza indirmek ve hayat kalitesini en yüksek seviyede tutmak için geliştirilen, 1990 sonrası ortaya çıkan ve tek açıdan konuyu alan bu yaklaşımların yanında konuyu daha kapsayıcı ele alan, bilgi teknolojileri temelli ve birçok yönden de sürdürülebilir hedefler belirleyen bir yaklaşım doğmuştur. Bu yaklaşımın ismi “akıllı şehir” kavramıdır.

Uluslararası Standartlar Teşkilatı’nın tanımına göre (ISO) akıllı şehirler, planlama, inşa, yönetim ve hizmetleri kolaylaştırmak için büyük veri, bulut bilişim, nesnelerin interneti ve bütünleşmiş coğrafi bilgi sistemleri gibi yeni nesil bilgi iletişim sistemlerinin kullanıldığı yeni bir şehir modelidir. Avrupa Parlamentosu’na göre akıllı şehir, kamu sorunlarını bilgi iletişim teknolojileri tabanla çözümlerle ele alan şehirdir⁷ . BM’e göre akıllı şehir, tüm altyapıyı teknolojiyi kullanarak kuran, çevresel sürdürülebilirliği sağlayarak daha temiz bir çevreyi hedefleyen, vatandaş odaklı şehirdir⁸ .

Avrupa Parlamentosu “Mapping Smart Cities in the EU” isimli raporunda, akıllı şehirlerin, birden fazla paydaşın iş birliği içinde çalıştığı, bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) tabanlı teknolojik çözümlerle kamu sorunlarını çözmeyi hedefleyen bir yaklaşım olduğu ifade edilmektedir⁹ .

Türkiye Cumhuriyeti (T.C.) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı akıllı şehirleri “Paydaşlar arası iş birliği ile hayata geçirilen, yeni teknolojileri ve yenilikçi yaklaşımları kullanan, veri ve uzmanlığa dayalı olarak gerekçelendirilen ve gelecekteki problem ve ihtiyaçları öngörerek hayata değer katan çözümler üreten daha yaşanabilir ve sürdürülebilir şehirler” olarak tanımlamıştır¹⁰ .

Görüldüğü gibi akıllı şehir kavramının net bir tanımını yapmaya çalışan birçok görüş bulunmaktadır. Görüşlere bakıldığında akıllı şehir kavramını tanımlamada kullanılan dört unsur göze çarpmaktadır. Birincisi, kentle ile ilgili fikirlerin bütünleşmesi için topluluklara ve şehirlere uygulanan, bilgi tabanına dayalı elektronik ve dijital uygulamalar; ikincisi, bilgi teknolojilerinin hayatı önemli bir boyutta değiştirecek şekilde kullanılması; üçüncüsü, bilgi teknolojilerinin kentin alt yapısı haline gelmiş olması ve bunun kullanılması; dördüncü olarak, bilgi işlem teknolojileri ve insanları, bilgiyi artırmak, problemleri çözmek, yenilik kazanmak için bir araya getiren mekanların varlığıdır¹¹ .

Akıllı şehrin boyutları konusunda, tıpkı akıllı şehrin tanımında olduğu gibi literatürde farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak bu görüşler arasında en fazla kullanılan ve Avrupa Birliği (AB) tarafından da kabul edilen, Giffenger ve arkadaşlarının çalışmaları ve Prof. Boyd Cohen’in “akıllı şehir çarkı” metodolojisidir. Giffenger ve arkadaşları, “endüstri”, “eğitim”, “katılım” ve “teknik altyapı” olmak üzere 4 boyut tanımlamışlar ve daha sonra Viyana Teknoloji Üniversitesi Bölgesel Bilim Merkezi tarafından yürütülen bir çalışmayla boyutlar; akıllı bir ekonomi, akıllı hareketlilik, akıllı çevre, akıllı insan, akıllı yaşam ve akıllı yönetişim olarak sıralanmıştır¹² .

“Akıllı ekonomi”, akıllı şehirlerde üretkenliği yani işletmelerin verimliliğini artırarak, ticari marka oluşturarak, işgücüne dinamik ekonomik koşullarda piyasa ihtiyaçlarına göre hızlı uyum sağlayacak esnekliği kazandırarak, küresel piyasalara entegrasyonu hedefleyen bir yaklaşımdır¹³ .

“Akıllı çevre”, bilgi teknolojileri kullanarak doğal kaynakların israf edilmesini önleyen, çevre ve doğanın sürdürülebilirliğini sağlayan sistemdir¹⁴ . Akıllı çevre hem doğal kaynakların korunmasını hem de ekonomik tasarruf sağlanması amaçlayan, ekolojik dengeleri gözeterek tasarlanan sistemlerdir. Akıllı çevre bileşeni, hava, su, toprak kirliliğini minimuma indirecek sistemler, tasarruf yapan akıllı aydınlatma sistemleri, yenilenebilir enerji sistemleri, akıllı şebekeler, yeşil binaları kapsamaktadır¹⁵ .

“Akıllı şehir” uygulamalarının odağında insan bulunmaktadır. Her konuda değişime açık ve her alanda kendini geliştiren, yeniliklere açık ve yaşadığı şehirle bütünleşmiş insanlar akıllı toplumu inşa eder¹⁶ . Akıllı toplum, esnek, yaratıcı, açık fikirli, e-öğrenme yöntemleriyle yaşam boyu öğrenmeyi alışkanlık haline getirmiş, toplumsal kalkınmada aktif rolü olan, kültürel, sosyal ve siyasi bakımdan farklı kökenlere sahip insanların bir arada yaşadığı ve karşılıklı etkileşim içinde olduğu, evrensel perspektife sahip toplum demektir¹⁷ .

“Akıllı yönetim”, şeffaflık, işbirlikçilik ve katılımcılık prensiplerini benimsemiş, vatandaşlara çevrim içi hizmetler sağlamak için dijital altyapıları geliştiren yönetişimi ifade eder. Akıllı şehirlerde sunulan uygulamalar ile şehir sakinleri, görüşünü belirtip, yönetime ilham verme, karar alma sürecine ortak olma imkanlara sahiptir¹⁸ .

“Akıllı ulaşım”, metro, tren, tramvay, otobüs, araba, bisiklet ve yaya gibi birden fazla ulaşım şeklinin birbirine bağlanarak bütünleştiği, bilgi teknolojileri ile desteklenmiş, güvenli ulaşım sistemlerini ifade eder. Akıllı ulaşımda en önemli ilke temiz enerji taşımacılığıdır. Hava kirliliğini azaltmak amacıyla bisiklet, elektrikli taşıma gibi çevre dostu yöntemler ile kişi başı araç sayısının düşürülmesi için toplu taşıma teşvik edilmektedir¹⁹ . Ayrıca maliyet ve zaman kaybının önlenmesi için insanlara en doğru istikametinin oluşturulması da hedeflenmektedir²⁰ .

“Akıllı yaşam”, toplumun sosyalleşebilmesi için yeterli sosyal tesislerin varlığı, sağlık hizmetlerinin yürütülmesi için yeterli fiziki imkanların ve personelin bulunması, suç işleme oranının düşürülmesi için alınmış güvenlik tedbirleri, barınma ihtiyacını karşılayacak yeterli konut sayısı ve eğitim hizmetlerinin sunulması için gereken eğitim tesisleri gibi yaşam kalitesini etkileyecek unsurlara ulaşmayı hedefleyen uygulamaların tamamını tanımlayan bileşendir²¹ . Akıllı yaşam, teknolojinin yardımıyla insanların hayatını daha kolay ve konforlu hale getirmeyi amaçlayan bir kavramdır.

Akıllı şehirler, kaliteli kamusal imkanlara sahip, tarihe, kültüre ve doğaya önem veren, özellikle çocuk, kadın ve yaşlılar için güvenli bir yaşam alanı sunan, hayatın estetiğini geliştirmek için sanatçıların bir araya geldiği, her zaman canlı bir merkezi olan şehirdir²² .

Veri, tek başına anlam ifade etmeyen veya kullanılamayan, bununla birlikte enformasyona ve bilgiye temel oluşturan, ilişkilendirilmeye, gruplandırılmaya, yorumlanmaya, anlamlandırılmaya ve analiz edilmeye gereksinim duyulan ham bilgidir²³ .

Akıllı şehirlerin temelini güncel bilgi iletişim teknolojilerinin kullanılması bulunmaktadır. BİT’lerin yapıtaşı ise, belirli bir konuda farklı türdeki bilgilerin kaydedilmiş hali olan verilerdir. Bu veriler, metin, sayısal değerler, ses ve görüntü dosyaları şeklinde farklı türde olabilir. Bilgi iletişim teknolojileri bu verinin depolanması, saklanması, taşınması, istediği zaman tekrar ortaya çıkarılması, analiz edilmesi gibi süreçlerde kullanılan araçlardır. Dolayısıyla akıllı şehirlerin araçları da büyük veri, açık veri, bulut bilişim, nesnelerin interneti ve yapay zekâ olacaktır.

a. Büyük Veri

İlk defa 1990’lı yıllarda tanımı yapılan “büyük veri”, geleneksel veri tabanları veya işleme yöntemleri ile yönetilemeyecek kadar çok büyük hacimlerde ve yüksek hızda olan, farklı kaynaklardan gelen yapısal veya yapısal olmayan veri setleridir. Bir veri kümesinin büyük veri olarak adlandırılması için 5V olarak isimlendirilen unsurlara sahip olması gerekir. Bu unsurlar; hacim (volume), çeşitlilik (variety), hız (velocity), kalite (value) ve doğrulama (verification) olarak kabul edilmektedir²⁴ .

Akıllı şehirlerde hizmetlerin entegre edilmesi ve şehrin bütününü kapsayan bir bilgi bütünlüğü sağlanması ancak uygun yazılım araçları ve teknolojiler kullanılarak, büyük miktarda veri toplayan, depolayan ve analiz eden tematik ortamla mümkün olacaktır. Şehirden alınan verilerle oluşan şehir büyük verisinin, karar alıcılar tarafından etkili bir şekilde kullanılmasıyla yönetim kolaylaşacaktır. Akıllı şehirlerde büyük veri, anlık sistem takibi sağlar ve böylece maliyetten ve zamandan tasarruf imkânı verir²⁵ .

b. Açık Veri

Açık veri, herkes tarafından herhangi bir amaç için kontrol mekanizması olmaksızın paylaşılabilen ve kullanılabilen verilerdir. Açık veri, yayınlanmadan önce tam ve doğru olacak şekilde ayıklanmış, elde edilme ve analiz edilme süreci kayıt altına alınmış, toplumun tüm kesimlerine eşit mesafeli, tescil sahibi veya maliki bulunmayan, uzun süre erişilebilen ve yeniden kullanılabilen veridir. Açık verinin en önemli özelliği ise, farklı sistemlerin koordinasyonlu bir şekilde çalışması ve kıyaslanabilmesidir²⁶ .

Akıllı şehirlerde açık veri, kamusal sorunların çözümünde veri odaklı yaklaşımın gelişmesine, yönetimin şeffaflaşmasına, vatandaşların daha hesap soran ve hizmetlerin gelişmesinde katkı sunan aktörler olmasına hizmet etmektedir. Akıllı şehirlerde açık veri portallar oluşturulmuştur²⁷ . Örneğin, https://data.ibb.gov.tr/ adresinden ulaşılabilen İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Açık Veri Portalı, İBB ve çevre kuruluşlarından yayımlanan verileri vatandaşların kullanımına sunmaktadır. Hatta portalda olmayan veriler dahi talep edilebilmektedir. Portalda veriler kümelenmiş halde veri seti olarak sunulmaktadır.

c. Bulut Bilişim

Bulut bilişim, sunucu, ağ, depolama, veri tabanı, yazılım gibi hizmetlerin ucuz, hızlı ve esnek olarak sunulan yazılımsal depolama hizmetidir. Bulut bilişim hizmeti veren sunucular, altyapı, platform ve yazılım hizmeti sunarak, hizmet alıcılara depoladıkları verilere internet üzerinden ulaşma ve verileri düzenleme imkânı tanımaktadır. Hizmet alıcılar da verisini fiziki depolama cihazı kullanmaksızın korumakta ve ihtiyaç olduğunda da bu verilere ulaşmaktadırlar²⁸ .

Akıllı şehirlerde de elde edilen verinin hacimce büyük olması nedeniyle fiziki ortamlarda saklanması neredeyse imkansızdır. Bu nedenle verinin depolanması, saklanması ve işlenmesi için bulut bilişim teknolojilerinden faydalanmak büyük kolaylık sağlayacaktır.

d. Nesnelerin İnterneti

Bilgisayar ve diğer teknolojik cihazlar internet sayesinde radyo frekansı sinyalleri aracılığıyla veri iletişimi yapmaktadır. İnternet ve diğer teknolojilerin de yardımıyla nesneler arasında oluşan bu ağ yeni bir ekosistem ortaya çıkarmaktadır. Bu ağ yapısı “nesnelerin interneti” (Internet of Things) olarak tanımlanmaktadır²⁹ . Canlı bir yapı olan bu ekosistemde yer alan cihazlar genellikle sensörler, giyilebilir cihazlar, akıllı ev cihazları, arabalar, endüstriyel cihazlar gibi farklı türdeki nesnelerdir.

IoT (Internet of Things) teknolojisi, fiziksel altyapıdan sosyal altyapıya, ekonomik alt yapıdan teknolojik altyapıya kadar geniş bir çapta yaygın olarak kullanıldığı durumda, çevresel sorunların takibi, enerjinin etkin kullanılması, şehir sakinlerini katılımının artırılması, hayat kalitesinin yükseltilmesi gibi hedeflere ulaşmak için kullanılabilecek ideal bir teknolojidir³⁰ .

e. Yapay Zekâ

Yapay zekâ, insanın zekasıyla gerçekleştirdiği akıllı yürütme, fikir belirtme, belirttiği fikri yargılama, karar verme gibi davranışların, insan müdahalesi olmaksızın bir makine tarafından gerçekleşmesini sağlayan teknolojinin adıdır³¹ .

Birçok alanda kullanılan yapay zekâ, akıllı şehirlerde de büyük verinin elde edilmesi, yorumlanması, analiz edilmesi, sonuç çıkartılması ve karar verilmesinde kullanılabilecek, zaman ve maliyetten tasarruf sağlayacak bir araçtır. Yapay zekâ sayesinde, akıllı şebekeler oluşturulup enerji tasarrufu sağlanabilir, sensör ve kameralar sayesinde sokaklarda yaşanan kaza, yangın gibi olaylar çok kısa sürede tespit edilip müdahale edilebilir, uyarıcı levhalar yardımıyla sürücü ve yayalara en uygun rota tavsiye edilebilir, herhangi bir sorunla ilgili toplanan verinin analiz edilip çözüm için bir karar alınmasında daha hızlı ve efektif sonuca ulaşılabilir.