Sağlık Hukukunda Bireyin Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı ve Bu Hakkın Etik Açısından Değerlendirmesi

Das Individuelle Selbstbestimmungsrecht im Medizinrecht und Diesbezügliche Ethische Anmerkungen

Çağatay ÜSTÜN,Gülsün Ayhan AYGÖRMEZ UĞURLUBAY

Bireysel özerklik (otonomi) hakkı ya da bireyin kendi geleceğini belirleme hakkı kişiye, hukuk âlemince korunan hukukî değerlerine bizzat kendisinin zarar verebilmesini ya da başkaları eliyle zarar verdirebilmesini bizzat belirleme olanağı vermektedir. Ancak her hak gibi bu hakkın kullanımı da sınırsız değildir. Hukuk düzeni bu hak üzerinde tasarrufa meşru araçlar eliyle yeri geldiğinde çeşitli sınırlar getirebilmektedir. Mevcut çalışmada sağlık hukukuna konu edilen haklar (yaşam ve vücut bütünlüğü hakkı) çerçevesinde kişinin kendi geleceğini belirleme hakkı daha çok ceza hukuku ile ilişkili olarak ele alınacak ve bu hakkın etik boyutu hususunda genel bir değerlendirmede bulunulacaktır.

Bireysel Özerklik, Kendi Geleceğini Belirleme Hakkı, Yaşam, Vücut Bütünlüğünün Dokunulmazlığı, Etik, Ötanazi, Çocuk Düşürme.

Das Selbstbestimmungsrecht führt zur Entscheidungsfreiheit der Personen über ihre rechtlich geschützten Rechtsgüter selber zu disponieren. Die Dispositionsfreiheit ist jedoch, wie all die andere Rechte und Freiheiten, nicht grenzenlos eingeräumt. Das Verfügungsrecht über das Selbstbestimmungsrecht lässt sich daher durch die zulässigen Mitteln einschränken. In der vorliegenden Arbeit wird das Selbstbestimmungsrecht in Bezug auf die Rechte und zwar das Recht auf das Leben und auf die körperliche Unversehrtheit, die im Medizinrecht von erheblicher Bedeutung sind, behandelt, ohne das Strafrecht außer Betracht zu lassen. Schließlich werden ebenfalls dessen ethischen Dimensionen dargelegt.

Individuelle Selbstbestimmung, Das Recht Auf Die Selbstbestimmung Der Eigenen Zukunft, Ethik, Das Leben, Die Körperliche Unversehrtheit, Sterbehilfe, Schwangerschaftsabbruch.

GİRİŞ

Bireysel özerklik (otonomi) hakkı ya da bireyin kendi geleceğini belirleme hakkı kişiye, hukuk âlemince korunan hukukî değerlerine bizzat kendisinin zarar verebilmesini ya da başkaları eliyle zarar verdirebilmesini bizzat belirleme olanağı vermektedir. Ancak her hak gibi bu hakkın kullanımı da sınırsız değildir. Hukuk düzeni bu hak üzerinde tasarrufa yeri geldiğinde çeşitli sınırlar getirebilmektedir. Mevcut çalışmada sağlık hukukuna konu edilen haklar (yaşam ve vücut bütünlüğü hakkı) çerçevesinde kişinin kendi geleceğini belirleme hakkı daha çok ceza hukuku ile ilişkili olarak ele alınacak ve bu hakkın etik boyutu hususunda genel bir değerlendirmede bulunulacaktır.

I. KAVRAM OLARAK BİREYSEL ÖZERKLİK VE KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME HAKKI

Bireysel özerklik (bireysel otonomi) kavramı bireyin, kendi özgür iradesiyle kendi hukukî değerleri üzerinde özgürce tasarrufta bulunabilme imkânına sahip olması anlamına gelmektedir.¹ “Kişiye özerklik hakkı tanınması, kişinin kendisini yaratmasını mümkün kılmak ve kendi kişiliğine göre yaşamını biçimlendirmesi için ona sorumluluk yüklemek anlamına gelir.”² Bu nedenle de bu hak irade ve seçim özgürlüğünün bir parçası ve özgürlüklerin garantisidir.³ Dolayısıyla bireysel belirleme özerkliği de denilebilecek olan bu hak yoluyla birey, kendi geleceğini kendisi belirleme olanağı bulmaktadır.⁴ Kendi geleceğini belirleme, hâlihazırdaki duruma yönelik bir karar vermek suretiyle, gelecekte olabileceklere etkide bulunabilme, dolayısıyla geleceği şekillendirebilme olanağı yaratabilme anlamına gelir.

II. BİREYİN KENDİ GELECEĞİNİ BELİRLEME HAKKININ ANAYASAL TEMELLERİ

Belirleme özerkliği hakkı, insan öz saygınlığının (onuru) dokunulmazlığı ile ilişkilidir. İnsan haysiyetinin yani öz saygınlığının dokunulmazlığı ilkesi, insanın basit bir objeye indirgenemeyeceğini belirtmektedir.⁵ İnsan haysiyeti insanın sosyal konumu, dış görünüşü vs. belirleyici olmadan, her insanın insan olması dolayısıyla sahip olduğu değerler bütünüdür. Her insanın sosyal bir değeri vardır ve herkes bunun korunmasını talep etme hakkına sahiptir.⁶ Bu değerler üzerinde tasarrufu belirleme özerkliği ise doğrudan hak sahibine aittir. Kendi geleceğini belirleme hakkı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından, özellikle yaşam hakkı, insanı olmayan ya da küçültücü muamelelerden koruma, özgürlüklerin ve özel hayatın korunması hakkından (AİHS m. 2, 3, 5, 8) çıkarılarak korunmaktadır.⁷ Türk hukukunda ise kişinin maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkı (Anayasa m. 17 I) ve insan öz saygınlığının (insan onuru) korunması ilkesi (Anayasa m. 17 III) kapsamında koruma altındadır.⁸