Vatandaşlıktan Yoksun Bırakmada Gözetilmesi Gereken İlkeler: İnsan Hakları Açısından Bir Değerlendirme

Principles to be Considered in Deprivation of Citizenship: An Evaluation from the Perspective of Human Rights

Ertuğrul YAZAR

Bu çalışmada, ortaya çıkardığı hukuki, fiili ve sosyolojik sonuçları irdelenerek vatandaşlıktan yoksun bırakmanın ne denli tehlikeli bir yasal araç olduğu savunulmaktadır. Devletler kendi egemenlik alanları çerçevesinde, vatandaşlık hakkının kazanılması ve sona erdirilmesi gibi konularda belirli bir takdir marjına sahiptir. Ancak bu uygulama alanı, uluslararası insan hakları metinlerinin emredici hükümlerinin yanı sıra, bireyle devlet arasında kurulacak hukuki ve siyasi ilişkinin başka devletleri ve uluslararası toplumu ilgilendirmesi nedeniyle daralmaktadır. Çalışma, vatansızlığın getirdiği olumsuz sonuçların önlenmesi ve vatansızlıkla daha etkin mücadele edilmesi için devletlerin takdir marjını daraltıcı nitelikteki insan hakları ilkelerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Kanunilik ilkesi, keyfiliğin önlenmesi, ayrımcılık yasağı ve eşitlik ilkesi, son çare olarak başvurma, yargı yolunun açık tutulması gibi insan hakları ilkeleri; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Birliği Adalet Divanı ve Anayasa Mahkemesi kararları ile uluslararası kuruluşların yayınları ve bilimsel görüşler çerçevesinde anlaşılır kılınmaya çalışılmaktadır. Uluslararası insan hakları hukuku ve sosyal bilimler alanı çalışanlarının görüşlerini harmanlayarak vatansızlık konusuna odaklanan çalışma, bu yönüyle özgün bir nitelik taşımaktadır.

İnsan Hakları, Vatandaşlık Hakkı, Vatandaşlıktan Yoksun Bırakma, Vatansızlık, Keyfilik Yasağı, Kanunilik İlkesi, Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik.

In this study, it is defended that deprivation of citizenship is a dangerous legal tool by revealing the legal, factual, and sociological consequences of being stateless. States, within the framework of their sovereignty, have a certain margin of appreciation in matters such as acquiring and terminating the right to citizenship. However, this application field is narrowing due to the fact that in addition to the mandatory provisions of international human rights texts, the legal and political relationship to be established between the individual and the state concerns other states and the international community. The study aims to identify the human rights principles that narrow the margin of appreciation of states to prevent the negative consequences of statelessness and to combat statelessness more effectively. Human rights principles such as the principle of legality, the prevention of arbitrariness, the principle of non-discrimination and equality, resorting to last resort, and keeping the judicial remedy open are tried to be made in compliance with the decisions of the European Court of Human Rights, the Court of Justice of the European Union and the Constitutional Court, publications of international organizations, and scientific opinions. The study focuses on the issue of statelessness by blending the views of experts in international human rights law and social sciences, which has a unique quality in this respect.

Human Rights, Right of Citizenship, Deprivation of Citizenship, Statelessness, Prohibition of Arbitrariness, The Principle of Legality, Prohibition of Discrimination and Equality.

GİRİŞ

Genel olarak, devletin kendi egemenliği altında bulunan kişilerle girdiği ilişki “vatandaşlık hukuku” alanının konusunu oluşturmaktadır. Hatta ulus devlet yapısının doğal bir sonucu olan egemen olma anlayışının en güçlü hissedildiği alanlardan birinin vatandaşlık hukuku olduğu ifade edilebilir. Vatandaşlık hukukunun üzerinde durduğu konulardan biri, devletlerin kişi veya grupları vatandaşlıktan yoksun bırakması ve bu yetkinin kullanımında gözetilmesi gereken insan hakları ilkeleridir.

Kanunilik ilkesi, keyfiliğin önlenmesi, meşru amaç, gereklilik, orantılılık, ayrımcılık yasağı ve eşitlik, son çare olarak başvurma, yargı yolunun açık tutulması, gerekli tüm tedbirleri alma, uluslararası iş birliği gibi insan hakları ilkeleri gözetilmesi gereken insan hakları ilkelerinin başında yer almaktadır. Öte yandan bu ilkeler sayma usulüyle tüketilemez. Nasıl ki hak bazında birçok insan hakkı birbirine bağlı ve birbiriyle ilişkiliyse, benzer durum insan hakları ilkeleri için de geçerlidir.

Her ne kadar devletler kendi egemenlik alanları çerçevesinde, vatandaşlık hukukunun çerçevesini çizme konusunda belirli bir takdir yetkisine sahip olsa da birçok devlet uluslararası örgütlere taraf olma ve uluslararası insan hakları metinlerini onaylama suretiyle bu yetkinin sınırsız olmadığını kabul etmiş olurlar. Söz konusu metinlerin emredici hükümlerinin yanı sıra bireyle devlet arasında kurulacak hukuki ve siyasi ilişkinin başka devletleri ve uluslararası toplumu ilgilendirmesi de takdir yetkisinin daralmasında etkendir. Son olarak bu daralmada vatansızlığın hukuki, fiili ve sosyolojik olumsuz sonuçlarının çoğu kez insan hakları ihlallerini beraberinde getirmesi başat rol oynamaktadır.