Montrö Boğazlar Sözleşmesi Gereğince Türk Boğazlarından Geçiş Yapan Ticaret Gemilerinden Altın Frank Esası ile Alınması Gereken Rüsum ve Harçlar Uygulamasının ve Konuya İlişkin Son Gelişmelerin İnceleme ve Değerlendirilme

Study and Evaluation on the Taxes and Dues to be Collected in Golden Francs, from Vessels Passing Through Turkish Straits Under the Rules and Regulations of 1936 Montreaux Convention and Recent Developments

Sezer ILGIN

Montrö Sözleşmesi gereğince Türk Boğazlarından geçen ticaret gemilerinden “Altın Frank” esası ile tahsil edilmesi gereken rüsum ve harçlar konusunda, Türk Hukukunda en önemli tartışmayı başlatan, bu konuyu Türk kamuoyunun gündemine getiren, bir dönem bu konudaki devlet politikalarının belirlenmesine önemli katkıda bulunan ve 27 yıl önce bu gün, (12 Aralık 1995 tarihinde) kaybettiğimiz, Türk Deniz Hukuku’na hizmetlerini daima şükranla andığımız, çok değerli hocamız Prof. Dr. Tahir ÇAĞA’nın anısına. 12 Aralık 2022.

Montrö Sözleşmesi gereğince tahsil edilmesi gereken, “fener”, “tahlisiye” ve “sağlık” rüsum ve harçlarının tahakkukunda yıllardır tartışmalar yaşanmaktadır. Bu tartışmalar genelde, bu rüsum ve harçların, Sözleşmeye göre, “altın frank” olarak tahakkuk ettirilmesi ve rayiç bedel üzerinden hesaplanarak tahsil edilmesi gerekirken, bir süre sonra, hesaplamada kolaylık sağlanması amacı ile, altın frankın karşılığı olarak sabit bir “dolar” miktarı belirlenmesi ve tahsilatların buna göre yapılması nedeni ile, önemli ölçüde düşük tahsilat yapıldığı ve gelir kaybına sebebiyet verildiği konusunda yoğunlaşmaktadır. Burada tartışılan “altın frank”ın değerinin hesaplanma tarzıdır. Montrö Sözleşmesine göre alınmakta olan resimlerin tahsilinde “altın frank” her zaman esastır. Türkiye bundan hiçbir zaman vazgeçmemiştir. Çalışmanın amacı da bu konuya ilişkin bir inceleme ve değerlendirme yapılmasıdır.

Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları, Ticaret Gemileri, Altın Frank, Rüsum ve Harçlar.

The taxes and dues regarding “sanitary” (sanitary control stations), “lighthouses” (lighthouses and channel buoys), and “lifesaving services” (life-boats, rocket stations, fog sirens, direction-finding stations and light buoys) must be collected in “gold franc”, from commercial vessels passing through the Turkish Straits under the rules of Montreux Convention. Later, the practice regarding calculation of the value of “gold franc” was changed for a simpler and quicker way and a “fixed dollar” amount has been used instead of daily actual value of gold, however, the mentioned practice has caused a considerable reduction on the incomes of the related Governmental Organizations. The discussion has been on the method of calculating the value of “gold franc”, only. Because, under the rules of Montreux Convention the principle of “gold franc” has always been regarded essential and Turkey never abandoned the “gold franc” principle. The aim of the study and evaluation is to focus on this important issue.

Montreux Convention, the Turkish Straits, Trading Ships, Gold Frank, Taxes and Dues.

GİRİŞ

Montrö Sözleşmesi gereğince tahsil edilmesi gereken, “fener”, “tahlisiye” ve “sağlık” rüsum ve harçlarının tahakkukunda yıllardır tartışmalar yaşanmaktadır. Bu tartışmalar genelde, bu rüsum ve harçların, Sözleşmeye göre, “altın frank” olarak tahakkuk ettirilmesi ve rayiç bedel üzerinden hesaplanarak tahsil edilmesi gerekirken, “altın frank”ın değerinin tespitinde, günlük rayiç bedel yerine, sabit “dolar” meblağının uygulanması nedeni ile, önemli ölçüde düşük tahsilat yapıldığı ve bu suretle gelir kaybına sebebiyet verildiği konusunda yoğunlaşmaktadır.

Bu konuda tartışılan “altın frank”ın değerinin hesaplama tarzıdır. Montrö Sözleşmesine göre alınmakta olan resimlerin tahsilinde “altın frank” her zaman esastır. Türkiye bundan hiçbir zaman vazgeçmemiştir.

Bu çalışmanın amacı da, konuya ilişkin hesaplama tarzı hakkında bir inceleme ve değerlendirme yapılmasıdır. Ancak, bu konuda sağlıklı bir değerlendirme yapılabilmesi için de, Montrö Sözleşmesi’nden önceki dönemdeki konuya ilişkin düzenlemelerle uygulamalara ve Montrö Sözleşmesi’nin görüşmelerine ilişkin tutanaklara da bakılmasında yarar bulunduğu düşünülmektedir.

I. MONTRÖ SÖZLEŞMESİNDEN ÖNCEKİ DÖNEMDEKİ UYGULAMA

Osmanlı Döneminde; Fener rüsumun toplanmasının, Sultan Abdülmecid zamanında, 1855 yılında “Fenerler İdare-i Umumiye Müdürlüğü’nün kurulması ve bu idarenin başına, daha sonra kendisine “Paşa” unvanı da verilen Fransız denizci Marius Michel’in getirilmesi ile başladığı ifade edilmektedir. Bu arada adı geçenin Camille Colas adlı bir başka denizciyi de ortak alarak “Collas ve Michel” şirketini kurmuş olduğu ve kurduğu bu şirkete verilen imtiyaz ile de, tüm Osmanlı İmparatorluğu’nda fener rüsumunu tahsil etmeye başladığı belirtilmekte ve bu rüsumun oldukça yüksek olduğu ve tahsil edilen meblağların şirket ile Osmanlı Devleti arasında paylaşıldığı ve bir kısmı ile de yatırımların yapıldığı, 1914 yılına gelindiğinde bu şirketin 176 feneri çalıştırdığı ileri sürülmektedir. Bu şirketin imtiyazı Osmanlı Devleti döneminde dört defa uzatılmıştır.¹

Kurtuluş Savaşından sonra bu şirket ile 11 Temmuz 1339 (1923) tarihinde bir “İtilafname” imzalanmış ve bu İtilafname 3 Mart 1341 (1925) tarih ve 576 sayılı Kanun’la onaylanmıştır. Daha sonra 1939 yılında yapılan millileştirme işleminden sonra bu şirket 83 yıllık faaliyetine son vermiştir.²