Mürettebatsız Gemiler

Unmanned Ships / Self-Steering Ships

N. Bülent SÖZER

“Mürettebatsız Gemi”, geminin köprü üstünden, fiilen ve doğrudan doğruya insanlar tarafından yönetilmediği, seyrin bilgisayar sistemleri ve tele-komünikasyon bağlantıları ile icra edildiği gemiler için kullanılan bir deyimdir. Bu gemiler aynı zamanda karada kurulu bir kontrol merkezinden takip edilmekte ve her geminin ve seyrin özelliklerine göre, kontrol merkezi gerektiğinde, fakat yine bilgisayar sistemleri aracılığı, ile seyre müdahale edebilmektedir.

Mürettebatsız Gemi, Kontrol Merkezi, Yapay Zekâ, Sorumluluk, Kaptan.

“Unmanned Ship” is a technical term, used to denote ships that are not navigated directly by humans from the bridge, but navigated by computer systems and through tele-communication networks. These ships are monitored from a land-based control centre and the control centre can interfere with the navigation, again by using computer systems, depending on the situation.

Unmanned Ships, Control Centre, Artificial Intellegence, Liability, Master.

I. KAVRAM VE TANIM

Önce inceleme konumuzu belirlemek, kavramsal olarak tanıtımını yapmak ve konunun esasını teşkil eden tür ‘gemi’ için bir isim vermek isabetli olacaktır. Daha da önemli olarak, bu gemilerin hukuki açıdan niteliklerini belirlemek icap edecektir. Bu yapmak için ise, bu gemilerin tasavvur edilmelerindeki, tasarlanmalarındaki sebebi açıklamak gerekecektir.

Bu gemilerin tasavvur edilmelerinde, tasarlanmalarında, kullanıma hazır edilmelerinde, ekonomik faktörler rol oynamıştır: Gemilerin işletilmelerinde, sevk ve idare edilmelerinde, yani navigasyon işlemlerinde, gemi ile insan unsurunun birbirinden ayrılması, insan unsuruna yer verilmemesi; gemilerin işletilmelerinin, kullanılmalarının, sevk ve idare edilmelerinin insan faktöründen arındırılması ve böylece işletme maliyetlerinden tasarruf edilmesi düşüncesi ağır basmıştır.

Bir de kazalarda insan unsurunun önemli bir rol oynadığına dair olan inanç, daha doğrusu bazı objektif tesbitler dikkate alınmıştır.

Hâlbuki Deniz Hukuku, özellikle de Deniz Ticareti Hukuku, Deniz-Gemi-İnsan unsurlarından teşekkül eder.

Bu gemiler, konvansiyonel gemilerde olduğu gibi, mürettebatı tarafından sevk ve idare edilmeyecektir. Dolayısı ile bu gemilerde kaptan köprüsü “bridge” bulunmayacaktır.

Bu gemiler “bilgisayar” sistemleri ile sevk ve idare edilecektir, “navigasyon” bilgisayarlar ile yapılacaktır. Bütün projenin altyapısı, dayandığı temel, bilgisayar teknolojisidir.

Kaptan köprüsü geminin sinir sisteminin merkezidir (nerve centre). Bu unsur, mürettebatsız gemilerde -aşağıda temas edeceğim- kontrol tesisinde yer alacaktır. Konu ile ilgili araştırmalarda, yapılan yayınlarda, kontrol tesisinin kaptan köprüsünün yerine geçtiği, onu ikame -replace- ettiği faraziyesinden yola çıkılmaktadır. Kanaatımca oldukça tartışmalı olan bu görüşe de değineceğim.

Teknik bir deyim ile, gemilerde operasyonun merkezi denizden, karaya nakledilecektir.

Ancak, işin enteresan yönü şudur ki, projenin son aşamasında operasyon merkezi - nerve centre tekrar ait olduğu yere dönecektir, yani tekrar gemide olacaktır. Bu ‘self-steering ship’ olarak adlandırdığım gemilerde gerçekleşecektir. Bu gemiler, tamamen bilgisayar sistemleri ve yapay zekâ (Artificial Intelligence) desteği ile seyredecektir; tesbitlerini, tercihlerini kendisi yapacak, kararlarını kendisi verecektir; hemen aşağıda açıklayacağım gibi, kendisinin kaptanı olacaktır. Böylece gemi yine gemiden sevk ve idare edilmeye başlanılacaktır.

Gerçekten de nihaî hedef, geminin kendi kendisini sevk ve idare etmesi, navigasyonun gemi tarafından, insan unsuru olmadan, yapılması olarak öngörülmektedir. Amaç, geminin tercihlerini kendisinin yapması, kararlarını kendisinin alması, hatalı davranışlarını/plânlamalarını kendisinin algılayıp, gereken değişiklikleri kendisinin icra edecek seviyeye gelinmesidir.

Basit bir ifade ile geminin kendisinin kaptanı olması.

Gemi konvansiyonel, bilinen düzeni içinde ve geleneksel anlamı ile insanlar tarafından sevk ve idare edilmeyecektir; mutad tarifi ile, mürettebat tarafından kullanılmayacaktır. Geminin sevki bilgisayarlar vasıtası ile ve yapay zekâya (artificial intelligence) dayanılarak icra edilecektir. Gereken hallerde gemi yine insanların müdahalesi ile sevk edilecektir; fakat, fiilî insan unsuru sadece bilgisayar sistemlerine müdahale edebilecektir ve o da ancak yazılımların / algoritmaların çerçevesi içinde ve deyim yerinde ise, müsaadesi nisbetinde olabilecektir.

Şöyle ki: Yetkilendirilmiş kişiler seyre bilgisayarlar / algoritmalar aracılığı ile müdahale edebilecekler, doğrudan doğruya dümen dolabının başına geçmeyecekler, makine telgrafını bizzat kullanmayacaklar; yapılması icap edeni, gereken yazılımları devreye sokarak icra edeceklerdir. Gemi daima program kontrolü altında seyir edecektir.

Böyle bir işletme ancak yüksek seviyede Artificial Intelligence - Yapay Zekâ sistemleri ile mümkün olabilir. Gerçekten, mürettebatsız gemi tasavvurunun odak noktasında bulunan ve projenin tam anlamı ile gerçekleşmesini sağlayacak olan asıl unsur budur.

Bu sebeple söz konusu gemiler Unmanned Ship - Mürettebatsız Gemiler olarak anılmaktadır.

Amaç, geminin işletilmesinde / kullanılmasında insan unsurunu mümkün olan asgarî sayıda tutmaktır.

Plânlanan, geminin kendisinden beklenen işleri / fonksiyonları kendi başına yapmasını temin etmek; geminin, fonksiyonlarını insan unsuruna bağlı olmadan, kendi başına, kendi kararları ile yerine getirmesini sağlamak olmakla beraber, bu hedefe tam anlamı ile varılıncaya kadar insan faktörü değişik statüler içinde, değişik fonksiyonların icrası için kullanılmaya devam edilecektir.

Bu hedefe varılınca, geminin Self-Steering Ship olarak adlandırılması, daha tanımlayıcı ve açıklayıcı nitelikte olacaktır.

Ne var ki, geminin tamamen insansız kullanılması mümkün olamaz! Gemilerde, aşağıda açıklayacağım gibi, değişik hizmetlerin görülmesi için değişik statülerde, farklı sınıflarda personel bulunacaktır.

Bir kere, başta geminin bayrağını taşıdığı devletin yetkilileri olmak üzere, limanlardaki kamu otoriteleri nezdinde yürütülmesi gereken çeşitli işlemlerin özellikle hukukî muamelelerin ifası ve gereken formalitelerin yerine getirilmesi için ve hem de belli seviyede yetkiye sahip personelin, gemide bulunması zorunludur; bütün işlemlerin digital ortamda ifası mümkün olamaz.

Benzer şekilde, yük ile ilgili işlemlerin yürütülmesi için de ve yine belli yetkiler ile donatılmış personelin bulunması icap edecektir. Yük işlemleri deyimi ile, hem fiilen yükleme-istif-boşaltma işlemlerini ve hem de tesellüm-teslim gibi hukukî işlemleri kast etmekteyim.

Ayrıca, kontrol merkezinin takip ve tespit edemeyeceği, kamera sistemleri ile görülemeyecek ve keza digital yoldan müdahale edilemeyecek tür arızaların, problemlerin tesbiti ve gereken önlemlerin alınması için de belli evsafta personelin bulundurulması kaçınılmaz olacaktır.

Basit birkaç örnek olarak, bir vananın patlaması, bir musluğun kaçak yapması, daha da önemlisi, yüklerin bağlarından kurtulup tehlike yaratması gibi ihtimaller düşünülebilir.

Şu hâlde ve çok genel olarak ve soyut bir ifade ile, digital ortamda kontrol edilemeyecek, yapay zekâ düzeninin dışında kalan işler için; bir başka deyiş ile, ancak gözle görülebilecek ve el ile müdahale edilebilecek işler için, insan faktörüne lüzûm duyulacaktır.

Bu durumda gemi mürettebatsız gemi olarak nasıl tarif ve kabûl edilecektir?

Dikkat edilir ise, tarifi insansız gemi olarak vermiyorum mürettebatsız gemi olarak veriyorum. Mürettebat deyimini de geminin sevk ve idaresi (navigation and operation) ile görevli bulunan kişiler için kullanıyorum.

Mürettebat, geminin çekirdek kadrosudur. Geminin türü, yapısı, kullanım amacı ne olursa olsun, onun denizde seyredebilmesi için bulunması zorunlu olan personelden oluşan kadrodur. Hatta gemi boş seyir ederken dahi bunlar gemide bulunurlar.

Böylece, geminin gemi olması sebebi ile ve bu özelliğine bağlı olarak görev yapan personelin dışında kalan ve mekanik teçhizat ile donatılmış olan herhangi bir cisimde, araçta bulunması icap edecek olan kişiler ile birlikte, hukukî tasarrufların icrası için görevlendirilecek olan kişileri kapsam dışında tutuyorum. Bu ve benzeri görevler / hizmetler için gemide bulundurulacak olan bu kategori personel, geminin mürettebatsız gemi niteliğine etki yapmaz.

İngilizce başlıktaki unmanned ibaresinde yer alan man, aşağıda işaret ettiğim hükümlerdeki anlamı ile mürettebat (crew) karşılığı kullanılmıştır.

• The Hague Rules - art. 3/1-b: ‘Properly man ... the ship.’

• The Rotterdam Rules - art. 14/b: ‘Properly crew ... the ship ...’

• UNCLOS, art. 94 (3) b.

• TK md. 932 (2) md: ‘... gemi adamlarının yeterliği ve sayısı bakımından ...’