İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunda Meslek Kodu Uygulaması
Application of Occupational Code in Labor and Social Security Law
Halil YILMAZ
İşveren, çalıştırdığı sigortalıları fiilen yaptıkları işe uygun meslek kodu ile Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirmek zorundadır. Aksine davranış yaptırıma bağlanmıştır. Bu yolla çalışanların asgari ücretin üzerindeki gerçek ücretlerinin tespiti amaçlanmaktadır. Meslek kodu fiilen yapılan işe uygun bildirilmeyen çalışanlar, gerçeğe uygun tespit için idari ya da dava yoluna başvurabilirler. Böyle bir tespit Kurum açısından prim gelirinde artış, çalışan açısından ise bir takım sosyal haklarda iyileşme sağlayacaktır.
Gerçek Ücret, Emsal Ücret, Prime Esas Kazanç, İspat, Fiili Hizmet Süresi Zammı, Kayıt Dışı Çalışma.
Employer is obliged to inform the Social Security Institution about the recruited insured employees with the occupational code in compliance with the job performed actually by them. Contrary acts are subjected to the sanctions. With this method, it is aimed to determine the real salaries above the minimum wage of the ones employed. Any employee whose occupational code hasn’t been notified in compliance with the job being performed can apply to administrative or legal remedies for truthful determination. Such determination will ensure increase in premium income from the point of the institution and improvement in some social rights from the point of the employee.
Real Salary, Equal Salary, Earning Basis of Premium, Proof, Actual Period of Service Raise, Informal Labor.
Giriş
Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), çalışanlar hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak, meslekleri sistematik bir biçimde düzenlemek ve meslekler ile pozisyonlar hakkında güncel bilgi sunmak için yazılı açıklama yerine sistemde halihazırda tanımlanmış olan ve bilinen kodları kullanmaktadır. Bunlardan en bilineni ise işten çıkış kodlarıdır. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 102’nci maddesinin birinci fıkrasının “n” bendinde yapılan değişiklik gereği, çalışanlar açısından 01.01.2018 tarihinden itibaren fiilen yapılan işe uygun meslek kodunun SGK’ya bildirilmesi uygulamasına geçilmiştir. Meslek kodu uygulaması ile birlikte çalışanlar açısından ücret, kadro durumu, fiili hizmet süresi zammı; kamu açısından ise kayıt dışılığın önüne geçilmesi ve prim gelirlerinde artış gerçekleşmesi gibi bir takım olumlu sonuçların ortaya çıkması beklenmektedir. Meslek kodunun seçimi basit bir formalite değildir. Aksine, hem işveren ve işçi hem de SGK için önemli sonuçları olan bir işlemdir. Meslek kodu seçilirken dikkat edilmesi gereken temel nokta, fiili duruma en uygun kodun seçilmesidir. Sağlaması beklenen olumlu katkı ise, gerçek ücretin tespit edilmesidir. Zira gerçek ücret ve görünüşteki ücretin farklı olması, işçilik alacakları ve sosyal güvenlik haklarının tespitinde işçi aleyhine hak kaybına yol açtığı gibi SGK’nın prim alacakları yönünden de hak kaybına yol açmakta ve bu nedenle konu sık sık yargı önüne taşınmaktadır. Bu tür davaların sayısındaki artış, yargıyı bu noktada adım atmaya itmiş ve uzun yıllardır sürdürülen bir “emsal ücret” uygulaması doğmuştur. Meslek kodundan kaynaklı davaların açılmaya başlandığı göz önüne alındığında, çalışanlar tarafından çok bilinmeyen meslek kodu uygulaması önemli hale gelmiş bulunmaktadır. Bu makalede bu konu açıklanmaya çalışılmıştır.
I. Meslek Kodu Kavramı
İşgücü piyasasının küreselleşmesi ile birlikte uluslararası karşılaştırılabilir mesleki verilere olan gereksinim artmıştır. Bu gereksinimi karşılamak için Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından bir sistem geliştirilmiştir. Amaç, mesleklere ilişkin uluslararası karşılaştırma ve analiz olanağı sağlayacak güncel ve yararlı bilgi sunmak, ulusal ve yerel sınıflandırma sistemlerinin geliştirilmesine model olmak ve kendi ulusal sınıflandırma sistemlerini geliştirmemiş ülkelerin doğrudan kullanımına sunulabilecek bir sistem ortaya koymaktır. Ülkemizde kullanılan meslek kodları, Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından geliştirilen ve son güncellemesi 2007’de yapılıp ISCO-08 (International Standard Classification of Occupational) olarak adlandırılan uluslararası mesleki sınıflandırma sisteminin ülkemiz işgücü piyasasına uyarlanmış halidir. Bunun için Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü (İŞKUR) tarafından oluşturulan 6 haneli kodlar kullanılmaktadır. ISCO-08, tüm mesleklerin sınıflandırıldığı dört düzeyli hiyerarşik bir sınıflamadır. Buna göre, meslekler 10 ana grup, 43 ana alt grup, 123 alt grup ve 437 birim gruba ayrılmıştır. Gruplandırma ve kodlama yapıldıktan sonra meslekler altılı kod yapısı ile gösterilmiştir. İlk dört rakam mesleğin ait olduğu grupları, altılı rakam ise mesleği tanımlamaktadır. Örneğin 2142 rakamının inşaat mühendislerini, 2142.02 rakam sisteminin ise ulaştırma mühendisini göstermesi gibi. Bu 6’lı kodlar, İŞKUR tarafından istihdam piyasasının gereksinimlerine göre sürekli olarak güncellenmektedir. İŞKUR tarafından belirlenen “meslek adı ve kodu” bilgileri “www.sgk.gov.tr” internet adresinde görüntülenebilmektedir.
Bu bağlamda SGK’da, her mesleğin kod olarak bir karşılığı bulunmakta ve Kurum, çalışan her birey için meslek kodu belirlemektedir. İşverenler çalışanlarını fiilen yaptıkları işe karşılık gelen bu meslek kodlarına uygun olarak SGK’ya bildirmekle yükümlüdürler. İşe alınan için bu kodlardan en uygun olanının seçilmesi ve işe giriş bildirgesine bu kodun girilmesi, keza çalışanın görev değişikliği, terfi gibi durumlarda sistem üzerinden meslek kodunun güncellemesinin yapılması gerekmektedir. Çalışanın işyerinde yapacağı işe ait meslek kodu, esasen sigortalıların, hem ilk defa çalışmaya başlarken hem işten ayrılıp tekrar çalışmaya başladıklarında SGK’ya verilen sigortalı işe giriş bildirgesinde gösterilir. Bildirimden sonra çalışanın fiilen yaptığı işin değiştirilmesi halinde SGK’ya bildirilen meslek kodu da değiştirilir.
Bu bağlamda meslek kodu uygulamasının etkinliğinin sağlanması için, yapılan işe uygun ücretlerin eksik bildirilmesini engellemek amacıyla “aylık prim ve hizmet belgesi”nde değişiklik yapılmış ve çalışan adına işveren tarafından SGK’ya bildirilen meslek kodu aylık sigortalı hizmet dökümünde de görülür hale gelmiştir. Bu değişiklikle işverenlerin çalıştırdıkları sigortalıları Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması (ISCO) kodlarına uygun olarak SGK’ya bildirmeleri sağlanmıştır. Bu şekilde belirlenen farklı meslekler için ortalama ücret tespitleri yapılmıştır. Bu ücretlerin belirlenmesinde meslek odaları ve piyasa ücret araştırmalarından yararlanılmıştır. Ayrıca SGK’ya bildirilen belirli meslek gruplarındaki tüm kazançların ortalamaları alınarak piyasa ücretleriyle karşılaştırılmış ve meslekler için gerçek ücretler belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece SGK tarafından işverenlerce bildirilen ücretlerin gerçek ücret olup olmadığını kolayca izleyebilmesi sağlanmış olacaktır. SGK’nın meslek kodlamasıyla herhangi bir meslek için belirlediği ücretin altındaki bir ücretten prim yatmışsa getirilen sistem sayesinde bu fark edilecek ve işverenden hesap sorulabilecektir.
II. Meslek Kodu Uygulamasının Amacı
Anayasanın 55’inci maddesinin “Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur” hükmü ile ücrete en üst norm düzeyinde önem verilmiştir. Mevzuat açısından uluslararası normlara uygun koruyucu düzenlemelerin varlığına rağmen, uygulamada ücretle ilgili sorunlar aşılamamaktadır. Yaşanan en önemli sorunlardan biri ücretin bordroda gerçekte ödenen tutardan düşük gösterilmesidir.1
Çalışanların ücretlerinin işverenler tarafından SGK’ya eksik bildirilmesi bir kayıt dışılık türüdür. Bunu önlemek için prime esas kazançlarla fiilen yapılan iş olan “meslek kodu”nun uyumlu olarak bildirilmesini sağlayacak uygulamaya geçilmiştir. Bu uygulamayla “meslek-ücret” ilişkisi kurularak, bazı meslekler için asgari ücret miktarı belirlenmesi ve bu yolla çalışanların ücretlerinin kontrol edilmesi amaçlanmıştır. Öngörülen meslek gruplarına yönelik prime esas kazanca karine oluşturacak olan ücret skalalarından yararlanarak “sigorta primine esas karine ücret” tespit edilip gerekli bilgilendirme ve denetim işlemleri yapılacaktır. Bu amacın gerçekleştirilmesi bağlamında 2016 yılında yasalaşan, 6728 sayılı Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Amacıyla Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla, meslek kodunun Aylık Prim ve Hizmet Belgeleri (APHB)’nde bildirimi zorunlu hale getirilmiştir. Muhtasar ve Prim Hizmet Beyannamesinin “Sigortalı Çalışan Bilgileri” bölümünde yer alan sütunlardan birisi olan “Meslek Kodu” alanına sigortalının ilgili ayda fiilen çalıştığı işe ilişkin meslek kodu yazılacaktır. Amaç, işverenler tarafından çalışanların meslekleri ile uyumlu olan gerçek ücretleri üzerinden Kuruma bildirilmelerinin sağlanması, dolayısıyla çalışanların sigorta primine esas kazançlarının düşük gösterilmesinin engellenmesidir.
