Ölüme Bağlı Tasarrufların Önalım Olayı Niteliği

The Character of the Testamentary Dispositions as Preemption Event

Hülya ATLAN GÜRER

Önalım hakkının kullanılması, önalım olayının gerçekleşmesine bağlıdır. Önalım olayı, önalım yükümlüsü ile üçüncü bir kişinin, önalım konusuna ilişkin bir hukuki işlemi yapması üzerine doğar. Bu hukuki işlem, kanuna göre bir satım sözleşmesi veya ekonomik olarak satıma eşdeğer herhangi bir hukuki işlem olabilir. Önalım olayı olarak nitelendirilebilecek satıma eşdeğer hukuki işlem, olağan olarak sağlararası hukuki işlemlere ilişkindir. Ölümden sonra hüküm doğuran ölüme bağlı tasarrufların satıma eşdeğer hukuki işlemler kategorisinde değerlendirilmesi ile ayrıksı bir durum olarak karşılaşılır. Ekonomik yaklaşım temelinde değerlendirildiğinde önalım olayı yönünden belirleyici olan, önalım konusu taşınmazın üçüncü kişiye kazandırılmasında bir karşı edim elde etme amacının izlenmiş olmasıdır. Önalım konusuna ilişkin bir ölüme bağlı kazandırmada bulunulması da bu kazandırmanın tam karşılığını oluşturan bir edimi elde etme amacını taşıyor ise önalım olayının gerçekleştiğinden söz edilebilecektir. Bu anlamda bir miras sözleşmesi, hatta bir vasiyetname ile yapılan önalım konusuyla ilişkili bir ölüme bağlı kazandırma, önalım olayının doğmasına yol açabilecektir.

Önalım Hakkı, Önalım Olayı, Satıma Eşdeğer Hukuki İşlem, Ölüme Bağlı Tasarruf, Ölüme Bağlı Kazandırma.

The implementation of the preemption right depends on the occurrence of the preemption event. A preemption event arises when the preemption obligant and a third party make a legal transaction related to the preemption subject. According to the law this legal transaction may be a contract of sale or any kind of legal transaction which is economically equivalent to selling. The legal transaction equivalent to selling, which can be described as a preemption event, is ordinarily related to the legal transactions of inter vivos. The consideration of testamentary dispositions that take effect post mortem in the category of legal transactions equivalent to selling is occurred as an exceptional case. When considered on the basis of the economic approach, the determining factor in terms of the preemption event is the acquisition of the immovable property which is the subject of the preemption to a third party in order to obtain a counter-performance. It can be said that a preemption event has taken effect if a testamentary disposition related to the preemption subject also has the aim of obtaining a performance that constitutes the exact equivalent of this acquisition. In this sense, a testamentary acquisition related to the preemption subject made with an inheritance contract or even a will may lead to the effectiveness of the preemption event.

Preemption Right, Preemption Event, Legal Transaction Equivalent to Selling Testamentary Disposition, Testamentary Acquisition.

Bir hukuki işlemden ya da kanundan doğan önalım hakkı, sahibine önalım olayının gerçekleşmesi hâlinde şeyin öncelikle alıcısı olma ve mülkiyetinin devrini isteme yetkisini veren bir yenilik doğuran haktır.¹ Önalım hakkının kullanılmasına yol açan halleri nitelemek üzere kullanılan önalım olayının² kapsamı, hukukumuzda hukuki işlemden doğan (sözleşmesel) önalım hakkı bakımından ve Türk Borçlar Kanunu (TBK) hükümleri ile belirlenmiştir. Gerçekten TBK m. 240/1’e (OR Art. 216c/1) göre, “önalım hakkı, taşınmazın satışı ya da ekonomik bakımdan satışa eşdeğer her türlü işlemin yapılması hâllerinde kullanılabilir”. Hem Türk Medeni Kanunu’nda (TMK m. 735) hem de TBK’da (m. 237-242) düzenlenmiş olan sözleşmesel önalım hakkı bakımından önalım olayını tanımlayan söz konusu hükmün yasal önalım hakkı için de geçerli olduğu kabul edilmektedir.³

Önalım olayının prototipi ve çoğu durumda önalım olayına yol açacak olan hukuk işlem satım sözleşmesidir. Ancak kanun, satım sözleşmesine ekonomik bakımdan eşdeğer her türlü işlemin de önalım olayı olarak dikkate alınabileceğini öngörerek kavramın kapsamını genişletmiştir. Bu çalışma, sağlararası hukuki işlemlerin yanı sıra ölüme bağlı tasarrufların da satıma eşdeğer hukuki işlem kapsamında değerlendirilmesinin mümkün olup olmadığı, bu anlamda önalım olayı olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceğinin incelenmesine ilişkindir. Aşağıda, önalım olayı ve bu kapsamda satıma eşdeğer hukuki işlem kavramlarının anlam ve kapsamı belirlendikten sonra, ölüme bağlı tasarrufların da önalım olayı olarak nitelendirilip nitelendirilemeyecekleri, ölüme bağlı tasarrufun türüne göre yapılacak bir ayırımla belirlenecektir.

Önalım konusunun öncelikle alıcısı olabilme yetkisini veren önalım hakkı, “önalım olayı” olarak nitelendirilen olgunun gerçekleşmesi üzerine kullanılabilen bir haktır. Kullanılabilmesi önalım olayının gerçekleşmesine bağlanmış olan önalım hakkı, bu anlamda şarta bağlı alım hakkı olarak da nitelendirilir.⁴ Hakkın kullanılmasının ön koşulu olan önalım olayı, önalım yükümlüsü ile üçüncü bir kişi arasında, önalım konusuna ilişkin bir hukuki işlemin yapılmasıyla gerçekleşir.⁵ Bu anlamda TBK m. 240/1 (OR Art. 216c/1) hükmü, önalım hakkının kullanılmasına yol açabilecek iki tür hukuki işlemden (önalım olayından) söz etmektedir. Bunlardan ilki taşınmazın⁶ satışı, ikincisi ise ekonomik bakımdan satışa eşdeğer işlemlerdir.⁷ Ekonomik bakımdan satışa eşdeğer işlemlerin önalım olayı oluşturabileceğinin öngörülmesiyle, ayrıca kanunu dolanma kastının bulunup bulunmadığını araştırmaya gerek kalmaksızın, satım dışındaki hukuki işlemlerin de (ekonomik olarak ona eşdeğer olmak koşuluyla) önalım olayı olarak nitelendirilmesi mümkün kılınmıştır.⁸ Bu anlamda hüküm, hakime geniş takdir yetkisi tanıyan genel bir düzenleme olarak nitelendirilebilir.⁹ Bu düzenlemeden, kanun koyucunun önalım hakkı sahibinin tarafında olma eğiliminde olduğu sonucu çıkmaktadır.¹⁰