Yedek Parça Tasarımlarının Korunmasında Onarım Sınırlaması Kapsamının Marka Hakkı Çerçevesinde İncelenmesi

An Analyze on the Scope of Repair Clause in Protection of Spare Parts Designs within the Frame of Trademark

Fatma Betül ÇAKIR ÇELEBİ

Onarım sınırlaması kapsamında, Sınai Mülkiyet Kanunu m.59/4’te yer alan koşulların sağlanması kaydıyla, tasarımın tüm görünüm özellikleri üçüncü kişiler tarafından kullanılır. Bu durum aynı zamanda kullanımın onarım sınırlaması kapsamında olması için bir gerekliliktir. Ancak bu gereklilik, yedek parçanın üzerinde birleşik ürün üreticisinin markasının bulunması durumunda çözülmesi gereken uyuşmazlıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Uyuşmazlık esas olarak onarım sınırlamasının yedek parça üzerinde bulunan markayı kapsayıp kapsamadığına ilişkindir. Çalışmada bu husus tasarım hukuku ve marka hukukunda yer alan düzenlemeler çerçevesinde ayrı ayrı incelenmiştir.

Tasarım Hakkı, Must Match Yedek Parça, Onarım Sınırlaması, Marka Hakkı.

Within the scope of repair clause, provided that the conditions in the Industrial Property Act art. 59/4 are met, all appearance features of a design are used by third parties. This is also a requirement for the usage to be considered within the scope of the repair clause. However, this requirement causes arising of disputes which are required to be solved in cases when there is a trademark of a joint product producer on the spare part. The dispute mainly concerns whether the repair clause covers the trade mark on the spare part or not. In the study, this issue has been examined separately within the framework of the regulations in design law and trademark law.

Design Right, Must Match Spare Parts, Repair Clause, Trademark Right.

I. Giriş

Yeni, ayırt edici niteliğe sahip ve birleşik ürünün normal kullanımında görünür durumda olan birleşik ürün parçaları SMK m. 56/2 ve m. 69/1 uyarınca kural olarak yirmi beş yıl süre ile korunabilir. Ancak SMK m. 59/4 ile birleşik ürünün görünümüne bağımlı olan (must match) parçalar için bu kurala istisna getirilmiştir. Buna göre, birleşik ürüne orijinal görünümünü yeniden kazandırmak üzere onarım amacıyla kullanılması ve kaynağı konusunda kamunun yanıltılmaması kaydıyla bu parça tasarımlarının piyasaya ilk sürüldüğü tarihten üç yıl sonra kullanılması tasarım hakkının ihlali sayılmaz.

Must match yedek parça tasarımlarının onarım sınırlaması kapsamında yer alması için, bunların orijinal parçalar ile aynı görünüm özelliklerine sahip olması gerekir. Buna göre, üretilen yedek parça renk, şekil, boyut ve ebat gibi özellikleri ile orijinal parçanın aynısı olmalıdır. Aksi durumda, orijinal hale getirmek üzere onarım amacıyla kullanma koşulunun bulunmaması nedeniyle kullanım onarım sınırlamasının kapsamında değerlendirilemez. Ancak bu durum, orijinal parçanın üzerinde birleşik ürün üreticisinin markasının bulunması durumunda hukuki ihtilafların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, onarım sınırlamasının marka işaretini kapsayıp kapsamadığı hususunun belirlenmesi gerekir. Günümüzde yaygın kullanılan otomobil, cep telefonu, diz üstü bilgisayar gibi birleşik ürünlerin çoğunun must match yedek parçalarının üzerinde görünüme katkı sağlayacak bir şekilde orijinal üreticilerin markaları bulunmaktadır. Bu nedenle, onarım klozu ile marka hakkı arasındaki ilişkinin sınırlarının belirlenmesi yedek parçalarla birlikte bu markaların da kopyalanabilip kopyalanamayacağının tespiti açısından önem arz etmektedir.

Çalışmada öncelikle onarım sınırlaması ve uygulanma şartları açıklanmıştır. Bundan sonra onarım sınırlamasının marka hakkını kapsayıp kapsamadığı tasarım hukuku ve marka hukukuna ilişkin düzenlemeler çerçevesinde ayrı ayrı incelenmiş ve konuya ilişkin kanaatlerimiz belirtilmiştir.

II. Onarım Sınırlaması

Yeni, ayırt edici niteliğe sahip ve birleşik ürünün normal kullanımında görünür durumda olan birleşik ürün parçaları SMK m. 56/2 ve m. 69/1 uyarınca kural olarak yirmi beş yıl süre ile korunabilir. Ancak: “Tasarım hakkının kapsamı ve sınırları” başlıklı SMK m. 59/4 ile belirli şartların gerçekleşmesi kaydıyla tasarım hakkına ilişkin bir sınırlama öngörülmüştür. Hüküm uyarınca; “birleşik ürünün görünümüne bağımlı olan parçaların, birleşik ürüne orijinal görünümünü yeniden kazandırmak üzere onarım amacıyla ve bu parçaların kaynağı konusunda yanıltıcı olmamak şartıyla tasarımın piyasaya ilk sürüldüğü tarihten üç yıl sonra kullanılması tasarım hakkının ihlali sayılmaz”. Buna göre, hükümde belirtilen koşulların gerçekleşmesi kaydıyla, yedek parça tasarımının üçüncü kişiler tarafından kullanımı tasarım hakkının ihlali olarak nitelendirilemez.

SMK m. 59/4 ile böyle bir düzenleme getirilmesinin nedeni, hükmün kapsamında bulunan yedek parçaların birleşik ürünün görünümüne bağımlı (must match) nitelikte olmasıdır. Must match parçalar, ürünün orijinal görünümünü yeniden kazanabilmesi için, muhakkak belirli bir şekilde tasarlanması gereken parçalardır. Zira bu birleşik ürün parçaları, yalnızca orijinal parçayla görsel olarak aynı olan yedek parçayla değiştirilebilir.¹ Belirtilmelidir ki, buradaki zorunluluk teknik veya işlevsel nedenlerden değil; tamamen görsel, estetik kaygılardan kaynaklanmaktadır. Zira orijinali ile aynı tasarıma sahip olmayan bir parça ile de birleşik ürün işlevini yerine getirebilir; ancak bu parçalar tüketiciler tarafından tercih edilmez. Örneğin, birleşik ürün olan bir otomobilin kapısının çarpma nedeniyle zarar gördüğünü ve değiştirilmesi gerektiğini düşünelim. Tasarımın son derece önemli hale geldiği günümüzde değiştirilecek kapının görünümü, hem diğer kapının hem otomobilin genel görünümü ile uyumlu olmak zorundadır, aksi halde tüketici tarafından tercih edilmez. Bu nedenle, must match parça tasarımlarına genel kural çerçevesinde tam tasarım koruması bahşetmek yedek parça piyasasında orijinal üreticiye tekel hakkı vermek anlamına gelecektir. Bu durumun yedek parça piyasasında rekabetin bozulmasına neden olacağı açıktır. Rekabetin olmadığı bir ortamda, tüketici yedek parçayı orijinal üretici tarafından tek taraflı olarak belirlenen koşullarda (fiyat, süre, servis hizmetleri vb.) almak durumunda kalacaktır. Bu çerçevede, yedek parça piyasasında rekabetin sağlanarak tüketiciye alternatifler tanınması ve Türk yan sanayisinin gelişiminin desteklenmesi amacıyla SMK m. 59/4 ile onarım sınırlaması kabul edilmiştir.

SMK m. 59/4 ile tasarım hakkına bir istisna değil; yalnızca hakkın kullanımı belli şartların gerçekleşmesine bağlayan bir sınırlandırma öngörülmüştür. Zira tasarım sahibi hükümde belirtilen koşullara uyulmaması halinde tasarımdan doğan haklarını kullanmaya devam edecektir. Bu nedenle, çalışmada onarım istisnası yerine onarım sınırlaması kavramının kullanılması tercih edilmiştir.

SMK m. 59/4 çerçevesinde, üçüncü kişilerin parça tasarımlarını hukuka uygun olarak kullanabilmesi için; birleşik ürünün bulunması, parçanın must match nitelikte olması, parçanın birleşik ürüne orijinal görünümünü kazandırmak için; onarım amacıyla kullanılması, parçanın kaynağı konusunda yanıltıcı olunmaması ve tasarımın piyasaya sürülmesinin üzerinden üç yıl geçmiş olması gerekir.