Osmanlı Devleti’nde Kalebendlik Cezasının İnfazına Dair Notlar

Notes on the Execution of Kalebends Punishment in the Ottoman Empire

İsmail ALTINÖZ

Osmanlı Ceza Hukuku içerisinde yer alan “Kalebend Cezası” hukuk tarihi açısından büyük bir ehemmiyet arz etmektedir. Bu çalışmada ilk etapta Kalebend kelimesinin tanımı, tarihçesi, Kalebend Defterleri ve Belgeleri konusunda bilgiler verildikten sonra Osmanlı Devleti’nde Kalebend Cezasının hukûkî dayanaklarından yola çıkılarak bu cezaya sebep olan suçlara değinilmiştir. Bu suçu işleyenlerin ne şekilde kalebend oldukları ve hukuki anlamda yapılan işlemler ve bunların kalelere ne şekilde intikal ettikleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışmanın temel kaynaklarını arşiv malzemesi oluşturmaktadır. İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivi’nde yer alan Kalebend Defteri ve arşivin diğer tasniflerinde yer alan Kalebendler ile ilgili vesikalara ulaşılmıştır. Bu belgelerin hukuk ile ilgili vesikalar olması hasebiyle, bunlar Osmanlı hukuk tarihi açısından tetkike tâbi tutulmuşlar ve diplomatik açıdan da değerlendirilmeleri yapılmıştır. Böylece, İslâm Cezâ hukukundan neş’et eden ve Osmanlı Ceza hukukunda tazir cezaları içerisinde yer alan Kalebendlik ile alakalı olarak direk arşiv malzemesi bu makalenin temel kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu çalışma ile Osmanlı ceza hukuku içerisinde önemli bir yere sahip olan Kalebendlik cezasının dönemin belgelerinden istifade edilmek suretiyle yararlanılması neticesinde bilim dünyasına katkıda bulunulması amaçlanmaktadır. Bu makalede; mahkûmlara kalebend cezasının verilmesi ve mahkûmların salıverilme süreci, mahkûmlar ve sosyal statüleri, işlenen suçlar, suç mahalleri ve mahkûmiyetleri ele alınmak suretiyle imparatorluk dönemindeki suç ve ceza sistemi incelenmeye çalışılmıştır.

Osmanlı Devleti, Kalebend, Suç, Ceza, Sürgün, Tazir, Arşiv.

“Kalebend Punishment”, which is included in Ottoman Criminal Law, is of great importance in terms of the history of law. In this study, after the definition, history, Kalebend Notebooks and Documents of the word ‘Kalebend’ were given in the first place, the crimes that caused this punishment were mentioned based on the legal basis of kalebend punishment in the Ottoman Empire. It has been emphasized how the perpetrators of this crime become kalebend and the legal procedures and how they arrive in the castles. The main sources of this study are consist of archival material. Records have been reached regarding kalebend notebooks in the Ottoman Archives in Istanbul and kalebends in other sorties of the archive. As these documents are legal records, they were subject to examination in terms of Ottoman legal history and diplomatically evaluated. Thus, the direct archive material in accordance with Kalebends, which is one of the subjects of Islamic Punishment Law and which is included in the punishments of ta’zir in Ottoman Criminal Law, is the main source of this article. With this study, it is aimed to contribute to the scientific world as a result of the use of the documents of the period of kalebends, which has an important place in Ottoman Criminal Law. Within this article, the crimine and punishment system of the empire was tried to be examined by addressing the punishment and the release of prisoners, prisoners and their social status, crimes committed, crime scenes and convictions.

Ottoman Empire, Kalebend, Crime, Punishment, Exile, Ta’zir, Archive.

Arapça kal’a ve Farsça bend kelimelerinden teşekkül eden kal’a-bend sözlükte “kaleye bağlanmış, kalede hapsedilmiş kimse” manasına gelmektedir.¹ Suçluların kale surları dışına çıkmasını yasaklayan ve suçlarını kale içerisinde cezalarını çekmelerini sağlayan bu terim,² cezaların kapalı mekânlarda çekenlere zindan-bend,³ aynı şekilde cezalarını ada üzerinde çekenlere ise; cezîre-bend, askerî maksatlar ile yapılmış ve diğerlerine göre daha hafif olan ceza türü ise; palanka-bend, mahkûmların kaçışını önlemek amacıyla zincire bağlanmak suretiyle veya ayaklarına ağırlıklar konularak cezasını çekenler için ise; pranga-prangabentlik⁴ cezası verilmekte idi.⁵ Bunların dışında gayri Müslimlerin bu tür cezaları çektikleri yerler ise; manastır-bend,⁶ bu cezalarını kulelerde çekenlere ise; kule-bend denilmekte idi.⁷

İslâm Cezâ hukukunda had ve kısas suçların dışında kalan fiiller ta’zîr cezası olarak nitelendirilmektedir. İslâm hukuku toplumda suçların en aza indirmeyi hedeflediğinden dolayı toplumda böyle bir hayat tarzını öngörmektedir. Bu hayat tarzı ise; suçluları cezalandırmaktan ziyade, suç işlemeyi kolaylaştıran sebepleri ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.⁸

Kalebendlik cezasının ne zaman ve hangi devlette ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, Selçuklu ve İran Moğolları tarafından uygulandığına dair görüşlerin bulunduğuna ancak bu devletlerin uygulamaları ile Osmanlıların uygulamalarının aynı olup olmadıkları konusunda bir fikir birliği olunmadığına Güler Bayraktar tarafından dikkat çekilmektedir. Selçuklu Devleti’nde bir suçu ve hilesi nedeniyle görevinden el çektirilen devlet adamlarının kalelere hapsedildiği veya zindanlara koyuldukları belirtilmektedir. Ancak, bu mahkûmların hayatları konusunda bilgi sahibi olunmadığı vurgulanmaktadır.⁹ İbn Bîbî tarihine göre, Selçuklu döneminde Konyalı Sahib Ata Fahrüddin Ali b. Hüseyin’in vezirlikten uzaklaştırılıp tutuklanmış, önce Saraydan Emir-i dâd’ın evine, oradan da Osmancık Kalesine gönderilmiştir.¹⁰ Memlükler döneminde Kahire Kalesindeki mahkûmların büyük bir çoğunluğunu esirler ve siyâsi suçlular teşkil etmekte idi. Aynı şekilde İran Moğollarında (1220-1350) âsi prensler ve emirler nefy/sürgün ve kalebendlik cezası ile cezalandırılmakta idiler. Siyasî hasımlar ise; demirden kafesler içine konulmak suretiyle hapsolunmaktaydılar.¹¹