Sigorta Genel Şartlarının Hukuki Niteliği

Legal Nature of Policy General Terms

Etem KARA

Sigorta genel şartları, idarenin denetim yükümlüğüyle, özellikle işleyişteki denetim yükümlülüğüyle ilgilidir. Sigorta Kanunu’n 11 maddesinde ifadesiyle de idarenin işleyişteki denetim yükümlülüğü vurgulanmaktadır. Ayrıca hükümden sigorta genel şartlarının da ileride çok sayıdaki benzer sigorta sözleşmelerinde kullanılmak amacıyla, önceden ve tek taraflı olarak hazırlanarak sunulacağı da anlaşılmaktadır. TTK 1425 maddesiyle de sigorta poliçelerinin sigorta genel şartlarını da içermek zorunda olduğu da açıkça düzenleme altına almıştır. Bu bağlamda önceden, tek taraflı ve benzer sigorta sözleşmelerine uygun olarak hazırlanan sigorta genel şartlarının sözleşmenin bir parçası olduğu da aşikardır. Bu sonuçla da sigorta genel şartlarının, BK 20 bağlamında, genel işlem niteliği haizdir. Ayrıca sigorta genel şartlarının idarenin onayıyla veya idare tarafından hazırlanması da sonuca etkili değildir. Kaldı ki idari işlemle sözleşme özgürlüğünün kısmen veya tamamen kısıtlanması da mümkün değildir. Nihayetinde sözleşme özgürlüğünün kısıtlanması ancak yasa ile mümkün olmakta, kısıtlamanın da hakkın özünü zedelemeksizin yapılması gereği de açık bulunmaktadır (AY m.19).

Sigorta Genel Şartları, Genel İşlem Şartları, İdari İşlem, İşleyişte Denetim, Sözleşme Özgürlüğü.

The insurance general terms are relevant to the government’s audit responsibility, especially with the audit responsiblity of the government during the operation. Article 11 of the Insurance code emphasizes the audit obligation of the government: . It is also understood from the provision that the insurance general terms will be prepared in advance and unileterally, in order to be used in subsequent similar insurance contracts. Article 1425 of Turkish Commercial code also expresses that the policy general terms must be included in the insurance contracts. Concordantly, it is clear that the insurance general terms that are prepared uniletrally for similar insurance contracts are part of the contract. Hence, the general insurance terms shall be considered as general conditions in accordence with the Article 20 of Turkish obligation code even if such general terms are prepared or approved by the government. In addition, it is not possible to entirely or partially restrict the freedom of contracts. Restrictions on the freedom of contract is only possible by legislation that does not infringe the principles of the right (Article 19 of the TC).

Policy General Terms, General Conditions, Administrative Transaction, Ongoing Supervision, Freedom of Contract.

I. Genel Olarak Sigorta Genel Şartlarının Konumu

Sanayi devrimi toplumların sosyal ve ekonomik yapısını kökünden etkilemiştir.¹ Devrim etkisini sözleşmelerde de göstermiş, bireysel sözleşmelerin yanında standart form sözleşmeleri de ortaya çıkmaya başlamıştır. Öyle ki birçok sektörde ileride kurulacak sözleşmelerde kullanılmak üzere, özellikle güçlü tarafça tek taraflı olarak hazırlanmış standart metinler oluşturulmaya ve giderek yaygınlaşarak da geniş ölçüde uygulanmaya başlamıştır.² Böylece antik dönemden itibaren uygulanan, eşitler arası ve karşılıklı müzakereye dayandığı kabul edilen bireysel sözleşme modelleri yanında, sanayi devrimiyle birlikte uygulanmaya başlayan standard form sözleşmeleri de doğmaya başlamıştır.³ Oluşturulan standart form sözleşmelerinde ise taraf menfaatini gözettiği ölçüde bir sorun yaşanmaz iken, düzenleyenin çıkarlarını korumaya odaklandığı ölçüde de birçok uyuşmazlığı beraberinde getirmiştir. Nitekim standart form sözleşmelerinin uygulanması giderek artması ve yaygınlaşmasıyla birlikte de taraflar arasındaki dengenin bozulmaya başladığı görülmeye başlanmıştır. Öyle ki eşitlerarası bir sözleşme olması hasebiyle bireysel sözleşmelerde denkleştirici adaletin⁴ temin edileceği kabul edilse dahi standart sözleşmeler için aynı durum söz konusu olmadığı görüldüğünden sosyal içerikli sözleşmeler gündeme gelmeye başlamıştır.⁵

Sözleşme hukuku tarihine bakıldığında, sözleşme özgürlüğüne üstünlük tanındığı ve bir bakıma sözleşmenin kutsandığı göze çarpmaktadır.⁶ Sözleşme özgürlüğü (freedom of contract) ilkesi uyarınca,⁷ sözleşen tarafların özgür iradeleriyle meydana getirdikleri sözleşme hükümleri bağlayıcı bir etkiye kavuşmakta ve tarafların da bu sözleşme hükümlerine uymaları gerekir (pacta sund servanda). Hukuk sistemleri de sözleşme özgürlüğünü tarafların herhangi bir baskıya maruz kalmaksızın kendi irade ve istekleri ile bağımsız bir şekilde iradelerini beyan özgürlüğü olarak kabul etmektedir.⁸ Ancak bugün için sözleşen taraflar arasında mükemmel bir eşitliğin varlığı iddiası oldukça ütopik kalmaktadır.⁹ Günümüzde, özellikle tüketici sözleşmelerinde, mal ve hizmet satın alan kişiler, pazarlık konumları bakımından genellikle satıcılardan daha zayıftırlar.¹⁰ Bilgi tahsisinde asimetri (asymmetry of information),¹¹ kişisel ve ekonomik koşullarla birlikte bizi, sözleşme tarafları arasında “pazarlık gücü eşitsizliği”ne götürmektedir.¹² Sigorta sözleşmelerine dercedilmiş genel işlem şartlarında da sigortacı ve sigorta ettirenlerin konumları değerlendirildiğinde de pazarlık gücü açısından sigorta ettirenler aleyhine bir eşitsizliğin söz konusu olduğunu ilk bakışta fark edilebilmektedir.

Kaldı ki diğer alanlarda olduğu gibi sigorta sektöründe de büyük şirketler karşısında bireylerin müzakere gücünün olduğunu iddia etmek güçtür. Bu güç dengesizliğinde ise mutlak ve matematiksel yatay eşitliği ifade eden denkleştirici adalet anlayışının uygulanması adaleti temin etmekten de oldukça uzaktır. Taraflar arasındaki açık güç dengesizliği ise adaletin sağlanabilmesi için paylaştırıcı adalet anlayışının uygulanmasını zaruri kılmaktadır.¹³ Bu nedenle mevcut durumda adaletin temini için dağıtıcı adalet ilkesini uygulaması¹⁴ ve taraflar arası dengenin sağlanması önem arz etmektedir. Nitekim standart form sözleşmelerinin yaygınlaşmasıyla yaşanan adaletsizliklere karşı dillendirilen sözleşme hakkaniyeti ile de paylaştırıcı adalet ilkesine işaret edilmektedir.