Parlamenter Sistemin Hassas Dengesi: Çek Cumhuriyeti ve Federal Almanya Cumhuriyeti Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme

The Delicate Balance of Parliamentary Systems: A Comparative Study on Czech Republic and Federal Republic of Germany

Bilge BİNGÖL SCHRIJER

Parlamenter sistemler hassas bir dengede işlemektedir. Çalışma parlamenter sistemin hassas dengesine ilişkin bir incelemeyi Çek Cumhuriyeti ve Federal Almanya Cumhuriyeti’ni karşılaştırarak gerçekleştirme gayesindedir. Söz konusu hassas dengenin dayandığı birçok unsur bulunmaktadır. Çalışma bu unsurlardan devlet başkanının anayasal yetkileri ile Çek Cumhuriyeti ve Federal Alman Cumhuriyeti devlet başkanlarının söz konusu yetkileri kullanma biçimlerine ve kişiliklerine odaklanmaktadır. Çek Cumhuriyeti’nde 2012 yılında gerçekleştirilen bir anayasa değişikliği ile anayasal yetkilerine dokunmadan cumhurbaşkanının halk tarafından seçileceği düzenlenmiştir. Halk tarafından seçilen ancak anayasal yetkilerine dokunulmayan cumhurbaşkanı ise anayasal yetkilerini oldukça zorlamakta ve sistemin işleyişini büyük ölçüde etkilemektedir. Federal Almanya Cumhuriyeti’nde ise cumhurbaşkanının anayasal yetkileri oldukça semboliktir. Ancak Almanya’da henüz denenmemiş anayasal yollar bulunmaktadır. Öte yandan ve anayasal yetkilerini görece zorlayan cumhurbaşkanları olarak sistemin hassas dengesini etkileyebilmişlerdir.

Parlamenter Sistem, Devlet Başkanı, Çek Cumhuriyeti, Federal Almanya Cumhuriyeti.

Parliamentary systems are progressing on a delicate balance. The paper aims at analyzing the elements which are affecting the delicate balance of the parliamentary systems by comparing Czech Republic and Federal Republic of Germany. The paper particularly focuses on the constitutional role and power of the presidents in those two countries as well as the presidents’ personalities, reactions and behaviors when using their powers. In 2012, the constitutional amendment has changed the state president’s election system in Czech Republic without touching her other constitutional powers. However, a popularly elected but incompetent president has resulted in bending the constitution and putting the system into a fragile position. In Federal Republic of Germany, the role of the president is highly symbolic. Additionally, there are several constitutional powers which have never been used by any of the German presidents. However, and were able to affect the system’s delicate balance to a certain degree by their courageous initiatives.

Parliamentary System, President, Czech Republic, Federal Republic of Germany.

Giriş

Bir devletin siyasî iktidarının nasıl kullanılacağı soyut kurallar biçiminde anayasalarda yer almaktadır. Bu açıdan devletlerin hükümet sistemleri nihayetinde birer tercihtir. Hükümet sistemlerine yönelik tercihlerin temelinde yer alan amaçlar da çeşitli olabilir. İdeal olarak temel amaçlar daha etkin, daha güçlü, istikrarlı ve insanların daha mutlu olduğu, temel hak ve özgürlüklerinin garanti altına alındığı bir yönetim biçimi ortaya çıkartmaktır. Ancak gerçekte ideal amaçlara ulaşmak için tasarlanan hükümet sistemlerine ilişkin soyut anayasal kuralların uygulamada istenilenden çok farklı sonuçlar ortaya çıkarttığı hemen fark edilecektir.¹

Çalışma, hükümet sistemleri araştırma alanının yaklaşımını² kullanarak ve bu alandaki temel problemleri tartışarak, Çek Cumhuriyeti³ ve Federal Almanya Cumhuriyeti üzerinden parlamenter sistemin hassas dengesi üzerine bir inceleme yapmayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda bir hükümet sisteminin işleyişine etki eden çeşitli unsurlar ve somut olarak seçilen devletlerde bu unsurların ortaya çıkarttığı sonuçlar incelenecektir. Demokrasi idealini ve iyi yönetimi en mükemmel biçimde gerçekleştirecek hükümet sistemini düzenlemek çoğu devletin asli çabası olsa da, çalışmada incelenen örnekler üzerinden parlamenter sistemin normatif düzenlemesinin ötesindeki başka koşulların -özellikle parlamenter sistemin hassas dengesini sağlayan ya da bu dengenin kısa sürede bozulmasına yol açabilen çeşitli koşulların- ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu amaç, salt normatif olarak yapılan tasarımın çok küçük uygulama farklarıyla siyasî gerçeklikte ne derece değişiklik gösterebileceğini ortaya koymayı sağlayacaktır.

Çalışmada önce hükümet sistemi incelemelerine ilişkin kuramsal tartışmalara kısaca değinilecek, ardından hükmet sistemlerine ilişkin tipolojiler ve tipolojilere ilişkin tartışmalara yer verilecektir. Daha sonra Çek Cumhuriyeti ve Federal Almanya Cumhuriyeti incelenecektir. Çek Cumhuriyeti’nin tercih edilmesinin nedeni, bu devletin genç bir demokratik cumhuriyet olması ve özellikle son dönem hükümet sistemi tartışmalarının ve anayasa değişikliklerinin belli ölçüde Türkiye’nin 2007 tarihindeki parlamenter sistemden ilk kopuşu ile benzerlik göstermesidir. Çek Cumhuriyeti’nde yasama organı tarafından seçilen bir devlet başkanının, halk tarafından seçilmesinin öngörülmesi ve bu değişikliği takiben ortaya çıkan siyasî tıkanma ile hükümet sistemi tartışmaları ülkemizdeki tartışmalarla belli ölçüde benzerlik göstermektedir. Ancak söz konusu anayasa değişikliği ve onu takip eden tartışmalar bizde olduğundan ayrı bir sonuç ortaya çıkarttığı için Çek Cumhuriyeti izlenmeye değerdir. Karşılaştırma yapmak için Federal Almanya Cumhuriyeti’nin seçilmesinin nedeni ise, bu devletin II. Dünya Savaşı’nın ardından bugüne değin kurmuş olduğu parlamenter sistemin büyük hükümet krizlerine yol açmadan ilerliyor olması ve bu açıdan klasik bir demokratik cumhuriyet olmasıdır. Öte yandan her iki devlet de belli ölçülerde rasyonelleştirilmiş parlamenter sisteme sahiptir. Parlamenter sistemlerin sahip olduğu hassas dengede devlet başkanlarının etkisi nedir? Hem Almanya’da hem de 2012 öncesi ve sonrasında Çek Cumhuriyeti’nde devlet başkanının anayasal yetkileri -hem kurumsal hem de davranışsal⁴ - parlamenter sistemin hassas dengesinin işleyişi açısından önemli veriler sunmaktadır.