Bir Fikri Mülkiyet Hak Kategorisi Olarak Geleneksel Bilgi ve Geleneksel Bilginin İstismarı Olarak Biyolojik Korsanlık

Traditional Knowledge as an Intellectual Property Right Category and Biological Piracy (Bio-Piracy) as Exploitation of Traditional Knowledge

Tamer SOYSAL

Geleneksel bilgi, bir yerel topluluk içinde nesilden nesile aktarılan canlı bilgiyi ifade etmektedir. Geleneksel kültürel ifadeler de geniş anlamda geleneksel bilgi kapsamındadır. Geleneksel bilginin kökleri çok eski zamanlara uzanır ve genellikle resmi olmayan yollar ile ve sözlü olarak aktarılır. Geleneksel bilgi klasik fikri mülkiyet modelleri tarafından korunmaz. Bununla birlikte geleneksel bilginin korunmasına yönelik yöntem arayışları devam etmektedir. Biyo-korsanlık, bazı şirketlerin yerel topluluklar tarafından bilinen bitkilerin tarımsal yahut diğer kullanımlarından kazanç elde etmeleri, buna karşılık bu topluluklara herhangi bir karşılık ödemedikleri durumları anlatmak için kullanılmaktadır. Biyo-korsanlık, yerel toplulukların genetik veya geleneksel bilgisinin ticarileştirilmesi olarak anlaşılabilir. Geleneksel bilginin patentlenmesine yönelik pek çok girişim olmuştur. Bu makale, geleneksel bilgi ile fikri mülkiyet hukukunun çatışma alanlarını ele almakta ve ardından geleneksel bilginin fikri mülkiyet sistemi içinde korunabilirliğini incelemektedir. Son olarak tarımsal biyo-korsanlık ile ilgili yasal ve politik uygulamalar ve biyo-korsanlık olarak bilinen somut vakalardan bahsedilecektir.

Geleneksel Bilgi, Fikri Mülkiyet, Geleneksel Toplulukların Hakları, Tarımsal Biyoteknoloji, Patent, Biyo-Korsanlık.

Traditional knowledge is a living body of knowledge passed on from generation to generation within a local community. Traditional cultural expressions also fall within the scope of traditional knowledge in a broad sense. Traditional knowledge has ancient roots and is often informal and oral. Traditional knowledge is not protected by conventional intellectual property models. However the search for methods to protect traditional knowledge continues. Biopiracy is the term commonly used when some companies profit from the agricultural or other uses of plants known by indigenous societies and fail to compensate those communities. Bio-piracy may be understood as the commercialization of genetic or traditional knowledge of indigenous people. There have been many attempts to patent traditional knowledge. This paper addresses the conflict between traditional knowledge and intellectual property law and it examines the protection of traditional knowledge within the intellectual property system. Finally, legal and policy implications related to agricultural bio-piracy and examine the various case studies of bio-piracy.

Traditional Knowledge, Intellectual Property, Indigenous Peoples’ Rights, Agricultural Biotechnology, Patents, Bio-Piracy.

I. Giriş

Genetik ve doğal kaynaklar uluslara önemli ekonomik, sosyal ve çevresel faydalar sağlama potansiyeline sahiptir. Bu doğal kaynaklara ilişkin geleneksel bilgi son derece kapsamlı ve karmaşıktır.¹ Geleneksel bilgi, genellikle kültürel ve manevi kimliğin bir parçasını oluşturan, nesilden nesile aktarılan bilgi, yetenek, pratikler ve teknik bilgi (know-how) olarak ifade edilir.² Geniş anlamda geleneksel bilgi kapsamına geleneksel kültürel açıklamalar (traditional cultural expressions), geleneksel bilgi ile bağlantılı ayırt edici işaretler ve semboller ile biyo çeşitlilik ile bilgiler, tarımsal, bilimsel, teknik, ekolojik ve tıbbi bilgiler dahil kabul edilir.³ Genetik kaynaklarda bu kapsamda ele alınabilirse de, genetik kaynaklar fonksiyonel kalıtsal birimleri içeren bitki, hayvan, veya diğer menşeli herhangi bir materyali ifade eder. Bu anlamda gerçek veya potansiyel değerin genetik materyalini içerir. Genetik kaynaklara örnek olarak bitki, hayvan ve bakteri materyalleri, tarımsal ürünler, hayvan ırkları ve tıbbi bitkiler verilebilir.⁴ Geniş anlamda geleneksel bilgiye dahil kabul edilen geleneksel kültürel açıklamalar içinde en belirgin içeriği folklor ve kültürel miras (cultural heritage) oluşturur. Bu açıdan bakıldığında, Mısır piramitleri gibi somut kültürel miras (tangible cultural heritage) ile birlikte Dede Korkut ve Hacivat-Karagöz gibi somut olmayan kültürel miras (intangible cultural heritage) ve müzik, dans, tasarım, sanat, performanslar, işaretler, semboller, el sanatları ve becerileri gibi nesilden nesile aktarılan folklor geleneksel kültürel açıklamalar olarak kabul edilecek ve geniş anlamda geleneksel bilgi kapsamında olacaktır.⁵

Biyo-korsanlık (bio-piracy) adı verilen olgu geleneksel bilginin, bu bilginin yerel sahiplerinin önceden aydınlatılmış rızası (prior informed consent) alınmaksızın yetkisiz olarak kullanımını ifade etmektedir.⁶ Bio-korsanlığın öne çıkan özelliği, bilginin sahibi konumundaki yerel toplulukların rızası alınmaksızın ve onlarla fayda-paylaşım antlaşmaları (benefit-sharing agreements) yapılmaksızın geleneksel kaynaklar ve bilgi üzerinde patentler yoluyla kişiler ve kurumların tekelci haklar elde etme girişimleri olarak belirmektedir. Her ne kadar yürürlükteki mevzuat hükümleri asıl alındığında bilgiyi faydalı hale getirerek yahut kullanılır hale getirmek suretiyle oluşan meta üzerinde hak sahibi olunduğu iddia edilmekteyse de, eğer hukukun amacı başkalarının emekleri üzerinden haksız faydalanmaların önüne geçmek ve oluşan kazancın hak sahipleri arasında adil paylaşımı şeklinde ifade edilebiliyorsa, bu türden bir istismarın da hukuk tarafından korunabileceğini söylemek mümkün olmayacaktır.

II. Geleneksel Bilgi Kavramı ve Fikri Mülkiyet Hukukuna İlişkin Çatışma Alanları

Geleneksel bilgi, folklorik eserler, ritüeller, seremoniler, biyolojik çeşitlilik, genetik kaynaklar, tarım ve ilaç yapımı gibi bir toplumun nesilden nesile aktardığı, kültürel alt yapısı ve deneyimleri ile oluşturduğu bilgilerinin toplamıdır.⁷ Bir başka açıdan geleneksel bilgi, yerel toplumsal hayatın sosyal, iktisadi ve ekolojik alanlarının yönetiminde sarih veya zımni olarak kullanılan tüm bilgi ve değerler, uygulama ve yöntemler bütünüdür.⁸ Bugün, özellikle ilaç sanayi, kozmetik, medikal, tıp, müzik, sinema ve dekorasyon gibi endüstriyel alanlarda geleneksel bilgiden yoğun bir şekilde faydalanılmaktadır.⁹ Dar anlamda geleneksel bilgi, geleneksel tarım, geleneksel tıp ve benzeri alanlarda kullanılan teknik bilgiyi (know-how) ifade eder.¹⁰ Geniş anlamda geleneksel bilgi kapsamına geleneksel müzik, hikâye, masal, el sanatları, mimari eserler gibi geleneksel kültür yansımaları da girer.¹¹